AUTOR: Kristijan Obšust

Datum publikovanja: 28.12.2023.

Podgrađe (Suburbium), predstavlja jedinstvenu i jasno izdvojenu prostornu urbanističku i arhitektonsku celinu u okviru fortifikacionog sistema kompleksa Petrovaradinske tvrđave sa naglašenim višedimenzionalnim kulturno-istorijskim značajem. Kao jasno definisana urbana mikrolokacija na prostoru Donje tvrđave, Podrađe čini specifičnu ambijentalnu celinu sa nizom stambenih, administrativnih, vojnih i sakralnih objekata omeđenih fortifikacionim sistemom čiji je nastanak i razvoj u potpunosti vezan sa istorijatom gradnje i funkcionisanja Petrovaradinske tvrđave. U tom smislu, kroz graditeljsko i kulturno nasleđe Suburbiuma – kao civilnog i vojnog naselja u sklopu tvrđave – manifestuju se brojni segmenti nasleđa preko kojih je moguće sagledati svakodnevno funkcionisanje same fortifikacije i njenih garnizona u različitim hronološkim kontekstima. Uzimajući u obzir izuzetan stepen očuvanosti građevinskih struktura, kao i celokupni ambijentalno-urbanistički sklop gusto zbijenih i međusobno povezanih objekata u sklopu nekoliko blokova omeđenih petougaonom bastionom trasom sa reprezentativnim ulaznim kapijama, dominantnu baroknu stilsku odliku većine objekata, kao i različite aspekte materijalne i nematerijalne kulturne baštine, Suburbium predstavlja jedinstvenu prostornu celinu u Republici Srbiji koja se odlikuje nizom autentičnih objekata građenih od početka osamnaestog, tokom devetnaestog i delimično, u prve tri decenije dvadesetog veka. U tom kontekstu, izuzev višeslojnog dijapazona kulturno-istorijskog značaja, Suburbium kao celina, predstavlja izuzetan resurs za razvoj različitih aspekata tzv. kulturnog turizma.

Iako jasno odvojeno od fortifikacionog sistema Vaserštata, odnosno tzv. Vodenog grada, sa kojim zajedno čini prostornu celinu Donje tvrđave, Podgrađe u kontekstu svog nastanka, razvoja, odnosno različitih segmenata prostorno-arhitektonskog i društvenog značaja, predstavlja sastavni deo prostorno kulturno-istorijske celine kompleksnog fortifikacionog sistema Petrovaradinske tvrđave.

Kulturno dobro od velikog značaja „Gornja i donja Petrovaradinska tvrđava sa podgrađem“ u kontekstu pravne legislative, zaštićeno je „Rešenjem o zaštiti Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika NRS br. 227 od 19. februara 1948. godine“. Kao izuzetno ostvarenje u kontekstu svojih gabarita, graditeljskog sklopa, kao i ogromne površine koju zauzima, Petrovaradinska tvrđava, generalno posmatrano, predstavlja jednu od najkompleksnijih i najvećih očuvanih artiljeriskih bastionih fortifikacija na prostoru jugoistočne Evrope a time ujedno i  reprezentativan autentični tvrđavski sistem kroz čiji se građevinski sklop manifestuju praktično sve karakteristike vojne arhitekture svojstvene XVIII veku. Građen u periodu od 1692. do 1783. godine, celokupni kompleks Petrovaradinske tvrđave sastojao se od Gornje tvrđave, Donje tvrđave (Suburbium i Vaserštat), fortifikacionog sistema Hornverk, kao i od danas nepostojećih izdvojenih spoljašnjih utvrđenja, odnosno Mostobrana na levoj obali Dunava (Burkšanac) i potopljenog Ostrovskog utvrđenja. Celokupni fortifikacijski kompleks Tvrđave, flanktiran je dodatno sa složenom spoljnom linijom odbrane u formi dvostukog i/ili trostrukog pojasa suvih i vodenih (vlažnih) sančeva, kao i sa nizom arhitektonskih elemenata vojne arhitekture.

Donja tvrđava suštinski predstavlja vojno-civilni kompleks u čijem sastavu se nalaze Vaseštat, odnosno tzv. Vodeni grad i Suburbium, tj. Podgrađe. U odnosu na ostatak Donjeg grada, spoljašnjost fortifikacijskog sistema, kao i uz obalu Dunava, Suburbium je izvorno bio izdvojen (flanktiran) petougaonom bastionom trasom koja je u najvećoj meri do danas ostala u autentičnoj formi i sačuvana kao celina sa izuzetkom prostora na delu obale Dunava, gde su u periodu između Prvog i Drugog svetskog rata porušeni delovi bedema (bastiona), kao i dve kapije (Novosadska i Provijantska) a u kontekstu onovremenih infrastrukturnih radova na probijanju i proširenju Kameničkog puta, kao i na izgradnji pristupnih saobraćajnica onovremenom Mostu Kraljevića Tomislava. Petougaona bastiona trasa Podgrađa se sastoji od tri bastiona i dva polubastiona međusobno povezanih kurtinama, dugim osama kazamatskih baterija, nizom topovskih otvora u eskarpi, kao i u fasama i flankama. Bastione i polubastione, međusobno razdvajaju ulazne kapije. Odnosno, kao izdvojena urbanističko-ambijentalna celina sa osnovnom karakteristikom vojno-civilnih blokova gusto zbijenih i međusobno prilepljenih zgrada sa uličnim regulacijama u formi ortogonalne mreže, Podgrađe se svojom južnom stranom u potpunosti oslanja na strmu petrovaradinsku stenu i bedeme Gornje tvrđave sa kojom je povezano sa jednom pristupnom rampom kao i sa stepeništem, prema kojim se pristupa iz Štrosmajerove ulice, odnosno od nekadašnjeg jezuitskog Samostana i Crkve Sv. Jurja. Na istočnoj strani, od petrovaradinske stene i fortifikacijskih elemenata Gornje trvđave, proteže se polubastion Sv Benedikta do Beogradske kapije od kojeg se istočno i severoisitočno do Nove kapije pruža Bastion Sv. Franciske. Od Nove (Donje) do Ispadajuće kapije, severno prema Vaserštatu,  nalazi se se Bastion Sv. Terezije a od Ispadajuće kapije, lociran je Bastion Sv. Jozefa čija je orijentacija delom severno, prema Vaserštatu a delom zapadno, odnosno duž obale Dunava do nekadašnje (danas nepostojeće) Novosadske (Dunavske / Nepomukove) kapije. Od nakadašnje Novosadske kapije duž obale Dunava, pruža se polubastion Sv. Karla (Provijantski polubastion) orijentisan zapadno, koji je preko nekadašnje (danas nepostojeće) Provijantske kapije bio naslonjen na petrovaradinsku stenu. Dalje, prema zapadu, izvan Suburbiuma, bastiona trasa – kao sastavni deo Donje tvrđave – prelazi u tzv. Dunavski retranšman koji je utvrđen  priobalnim bedemom sa redanima, koji su zapravo nekada povezivali opisani fortifikacioni sklop sa šancem i bedemom Hornverka kao zasebnim fortifikacionim sistemom Petrovaradinske tvrđave. Suburbium je od Vaserštata odvojen bastionim frontom a komunikacija sa Vodenim gradom se odvijala preko Nove (Donje) i Ispadajuće kapije. Ovu složenu anvelopu Donje tvrđave (izvan bastionog fronta koji flanktira Suburbium) prema severu i istoku, čini sistem fortifikacionih elemenata – ravelina sa redvijama; kontragardi, linete, polukontragardi, kao i dodatna osa kontinuirano obzidanog nasipa sa trostrukim pojasom tzv. vodenih (vlažnih) i suvih šančeva koji se u lepezastoj formi šire prema nekadašnjem petrovaradinskom predgrađu – Majuru, kao i prema Dunavu. Ovaj deo Donje tvrđave zapravo predstavlja Vaserštat ili tzv. Vodeni grad, kao specifičnu formu isturenog i kompleksnog odbrambenog sistema, tj. anvelope Donje tvrđave. Karakterišu ga duboki šančevi koji su izvorno bili ispunjeni muljem i vodom, kao i suvi šančevi, čime je ovaj fortifikacijski sistem kompleksa Petrovaradinske tvrđave zapravo imao izuteno naglašenu odbrambenu funkciju. Kao što je već pomenuto, komunikacija između Suburbiuma i Vaserštata se prvenstveno odvijala preko monumentalne Nove (Donje) kapije locirane na kraju današnje Ulice Vladimira Nazora, odnosno u osi kurtine koja povezuje bastione Sv. Terezije i Sv. Franciske. Kapija se zapravo nalazi na komunikacijskoj osi, tzv. Nojtera koji je nekada povezivao Suburbium sa onovremenim petrovaradinskim predgrađem Majur. Pored primarne komunikacije preko Nove, tj. Donje kapije, Podgrađe je sa tzv. Vodenim gradom bilo sekundarno povezano i preko Ispadajuće kapije locirane u osi kurtine između bastiona Sv. Jozefa i Sv. Terezije a koja se danas nalazi u kompleksu Vojne bolnice. Od nje se, izvan fortifikacionog sistema Podgrađa, u okviru Vaserštata a u sklopu ravelina, nalazi otvorena Kapija vodenih šančeva a dalje u produžetku prema unutrašnjosti Vaserštata, tj. u eskarpi poslednjeg šanca i Izlazna kapija koja Vodeni grad povezuje sa Majurom. U sklupu fortifikacijskog petougaonog bastionog fronta koji flanktira Suburbium, odnosno u prostoru isturenih bedema bastiona na severnoj strani unutar Podgrađa, smešteni su barutni magazini Franc (omeđen bastionom Sv. Franciske), barutni magazin Terezija (omeđen bastionom Sv. Terezije), kao i barutni magazin Barbara – lociran na istočnoj strani ispod petrovaradinske stene – ispred kojeg se (prema spoljašnjosti Podgrađa) nalazi polubastion Sv. Benedikta. Izvan fortifikacije – bedema Podgrađa – sa desne strane Beogradske kapije a u sklopu bonete redvija ravelina Sv. Benedikta – lociran je barutni magazin Jozef kao zasebna fortifikacijska celina.

Sama urbanističko-arhitektonska površina koju zauzimaju objekti Suburbiuma, izgrađena je na niskom močvarnom terenu ispod petrovaradinske stene i svojim severnim delom je oslonjena na obalu Dunava. Kao i ostatak Donjeg grada, ono zauzima nisku kotu i zajedno sa Vaserštatom, ima karakteristike svojstvene tzv. nizijskim fortifikacijama XVIII veka. Unutar bedema predhodno opisane bazične bastione trase, smeštena je urbanistička ambijentalna celina sa nizom zbijenih objekata unutar blokova podeljenih ortogonalnom uličnom mrežom. Analizirajući arhitektonske odlike Petrovaradinske tvrđave u celini, a samim tim i graditeljsko nasleđe Suburbiuma, arhitekta i konzervator Slobodanka Babić, kao definitivno najkompetentniji stručnjak za navedenu tematiku, sublimirala je, između ostalog, i osnovne arhitektonske karakteristike civilnih, vojnih i sakralnih objekata na prostoru Podgrađa. Bazirajući se na njen tekst “Petrovaradinska tvrđava” objavljen u sklopu kapitalne publikacije “Umetniča topografija Novog Sada” (Matica Srpska, Novi Sad, 2014), za potrebe ovog dela teksta, biće izneseni u prvom redu rezultati njenih istraživanja kada je reč o različitim aspektima graditeljskog nasleđa kako Suburbiuma kao prostorne celine, tako i pojedinih, odnosno konkretnih objekata.

Objekti su građeni planski, odnosno prema unapred određenoj površini u sklopu blokova, koje je definisala vojna komanda Tvrđave. Odnosno u svim fazama gradnje (nastanka i razvoja Suburbiuma), obraćala se posebna pažnja kako na sam položaj (lokaciju) objekta, tako i na strogo definisana pravila same gradnje što je konsekventno proisticalo zbog same namene celokupnog kompleksa Tvrđave kao odbrambenog kompleksa. U tom kontekstu, bazično-urbanističke odlike Podgrađa kao civilno-vojnog “Unutrašnjeg grada” Tvrđave, tj. cela prostorna celina Suburbiuma u bazičnim crtama, osmišljena je već u prvoj fazi izgradnje Petrovaradinske tvrđave. Odnosno, kako je istakla Slobodanka Babić, “Urbana matrica Unutrašnjeg grada” kakva je nastala u prvoj fazi izgradnje Tvrđave, nije se bitnije izmenila do danas, tako da se u kontekstu proširenja Donje tvrđave u drugoj polovini XVIII veka, prostor civilnog dela nije izmenio već su na novoformiranim slobodnim površinama unutar Podgrađa, prateći utvrđenu “prostornu matricu”, građeni isključivo vojni objekti. Glavna osa komunikacije predstavlja Glavnu, odnosno današnju Beogradsku ulicu koja se približno pruža u pravcu istok-zapad i koja Suburbium zapravo deli na dve polovine. Nekadašnja Glavna ulica (Haupt Gasse), čiji je današnji odonim “Beogradska”, pruža se od monumentalne Beogradske kapije prema obali Dunava, odnosno do lokacije na kojoj se nekada nalazila danas porušena struktura monumentalne Novosadske (Dunavske ili Nepomukove) kapije. Na mestu pomenute porušene kapije, danas se nalazi pristupna saobraćajna rampa kojom se iz Beogradske ulice pristupa Varadinskom mostu koji Podgrađe povezuje sa Novim Sadom. Uporedo i približno paralelno sa današnjom Beogradskom kapijom, sa desne strane (posmatrano iz pravca Novog Sada), nalazi se regulacija današnje Štrosmajerove ulice, koja je nekada nosila odonim “Crkvena” (Kirchen Gasse). Njena osa pružanja je od nekadašnjeg Paradnog trga (Parade Platz), odnosno od današnjeg Trga vladike Nikolaja do nekadašnjeg Samostana i Crkve Sv. Jurja, od koje vode glavni pravci koji povezuju prostor Donje i Gornje tvrđave: Stepenišni put (Festungsstiege) i Rampin put (Rampen Gasse). Sa druge strane, paralelno sa današnjom Beogradskom ulicom a po istoj osi orijentacije poput nje, kao i poput ose orijentacije Štrosmajerove ulice, pruža se regulacija današnje Ulice Prote Mihaldžića, odnosno nekadašnje Promenadne ulice (Promenade Gasse). Ovaj komunikacijski ulični pravac se pruža od današnjeg Trga vladike Nikolaja (nekadašnjeg Paradnog placa), tj. od današnjeg glavnog ulaza u kompleks Vojne bolnice do trase pružanja današnje Ulice Vladimira Nazora. Nekadašnja Ulica Nove kapije (Neuthor Gasse) čija je osa pružanja od Crkve Sv Jurja do Nove kapije, predstavlja jednu od tri poprečne komunikacijske ose Podgrađa. Odnosno, njena približna orijentacija sever-jug, je ista kao i kod današnje Ulice Vatroslava Lisinskog, čiji je odonim nekada bio “Magistarska ulica” (Magistars Gasse), kao i danšnjeg Trga vladike Nikolaja – nekadašnjeg Paradnog trga, koji je izvorno zauzimao jedinstven široki prostor iza porušene Novosadske (Dunavske / Nepomukove) kapije, dok je danas zapravo presečen na dva dela pristupnom saobraćajnicom kojom se izlazi na Varadisnki most.

U prostorno-ambijentalnoj strukturi Podgrađa kao vojno-civilnog naselja, odnosno specifičnog urbanog prostora, nalaze se administrativni, vojni, civilni i sakralni objekti koji su građeni praktično u svim fazama izgradnje Tvrđave.  Generalno posmatrano, arhitektonske odlike većine objekata karakteriše njihova izvorna namena – kao sastavnog dela fotrifikacijskog kompleksa – koja je većinom izvedena u formi reduciranog baroka. Većinu objekata, odlikuje jednostavan prostorni raspored, masivne svodne i krovne konstrukcije, kao i svedene fasade. Uprkos jednostavnosti većine objekata koje, kako ističe Slobodanka Babić, odlikuje “asketski barok”, primeri arhitektonske platike i umetničkog zanastva koji postoje kod određenog dela profanih, vojnih i sakralnih objekata, “svedoče o prisustvu i zavidnom umeću majstora i majstorskih radionica koji su delovali na ovom prostoru”, što se takođe reflektuje i “kroz umetnička i dela primenjene umetnosti” koji su u dati prostorni okvir, po svemu sudeći “importovani iz drugih delova carstva”. Kao što je napomenuto, svi objekti su izgrađeni, prateći regulacione linije ulica, celom širinom fronta. Objekti su većinom pravougaone osnove, povremeno izvedeni na lakat a kod pojedinih primera, osnova je izvedena na način da objekat zapravo ima dva dvorišna krila, ili pak, da svojim krilima zatvara celu parcelu i time zapravo formira unutrašnje dvorište, tj. atrijum. Međutim, ukoliko se posmatra glavni (ulični) objekat sa pomoćnim objektima u okviru unutrašnjeg dela parcele izgrađene po njenim obodima, atrijumska dvorišta su zapravo prilično česta i odlikovala su se time, da se unutar njih skoro po pravilu nalazio bunar, od kojih je do danas u autentičnom obliku, ostao sačuvan samo jedan. Forma ranije utvrđenih blokova je u izvesnom smislu diktirala kako gabarite konkretnih objekata, tako i površinu i oblik pripadajućih parcela koje su u suštini ujednačene i pravilnog oblika. Namenski najznačajniji civilni objekti (stambene kuće visokih oficira i činovnika tvrđave), kao i vojni objekti vezani za funkcionisanje Petrovaradinske tvrđave koji su u arhitektonskom smislu i najreprezentativniji, nalaze se duž današnje Beogradske ulice kao nekadašnje i sadašnje glavne ose komunikacije na prostoru Suburbiuma, kao i po obodima nekadašnjeg Paradnog, odnosno današnjeg Trga vladike Nikolaja kao nekadašnjeg glavnog mesta okupljanja stanovnika Podgrađa. Pretežno se radi o jednospratnim objektima građenim tokom osamnaestog veka u stilu baroka sa širokom frontalnom fasadom koje odlikuju visoki krovovi prekriveni biber crepom sa upečatljivo modelovanim visokim dimnjacima, zasvođene podrumske i prizemene prostorije, reprezentativni široki ulazi sa dekorisanim drvenim kapijama uz detalje od kovanog gvožđa, kao i dekorisane fasade sa arhitektonskim elementima izvedenim pretežno u plitkoj malterskoj plastici, ređe u gipsu ili u kamenu peščaru. Uglavnom preovlađuju geometrijski i/ili floralni motivi. Praktično sve fasade su malterisane i bojene. Pojedine ulične fasade imaju naglašene kamene portale, kao i flanktirane prozorske otvore od kamena peščara, od kojih su mnogi u kontekstu kasnijih adaptacija premalterisani. Od kamena su takođe izvedeni i pojedini pilastri. U enterijeru brojnih objekata (pre svega vojnih) sačuvana je većinom fragmentarno i karakteristična barokna stilizacija u formi dekorativne štuko ornamentike. U drugim ulicama, objekti su skromniji, pretežno stambene namene, građeni u različitim periodima tokom osamanaestog i devetnaestog veka, uz nekoliko objekata izgrađenih na samom početku dvadesetog veka. Svakako, i na njihovim fasadama, postoji čitav niz stilskih odlika svojstvenih baroku i interesantnih konstruktivnih rešenja. Kod pojedinih reprezentativnijih objekata, na dvorišno orijentisanoj strani, postoje otvoreni tremovi izvedeni ispod arkada. Od arhitektonskih stilova, na prostoru urbane celine Podgrađa, apsolutno dominira barok – pretežno u prilično svedenoj formi – što konsekventno proizilazi iz primarne ili sekundarne vojne funkcije (namene) objekata a zastupljeni su i različiti elementi akademizma, odnosno eklektičke forme arhitektonskih elemenata proisteklih iz istoricizma – pretežno neoklasicizma. Odnosno, kod određenog broja objekata, posebno onih koji su građeni u drugoj polovini osamnaestog veka, stilske karakteristike su u duhu barokno-klasicističke eklektike. Kod manjeg dela novijih objekata, uočljivi su elementi secesije ili ranog modernizma. Vojno-stambeno-upravni objekti na prostoru Suburbiuma, poput Arsenala Donje tvrđave, Pešadijske kasarne, Paviljona inžinjerskih oficira, kao i Infanterijske kasarne, iako se suštinski odlikuju strogoćom proporcija i dekoracije u skladu sa svojom primarnom vojnom namenom, ipak za razliku od drugih standardnih vojnih objekata (barutane i magazini), odlikuju izvesni elementi specifične dekoracije. U tom kontekstu, navedene objekte karakterišu međuspratni i potkrovni venci, kameni ramovi oko portala i prozorskih otvora, dekorativni elementi od kovanog gvožđa na balkonima (Arsenal Donje tvrđave i Paviljon inžinjerskih oficira), lučno ili arhitravno završeni ulazni portali, nizovi ravnomerno raspoređenih prozora, visoki krovovi sa naglašenim i dekorisanim odžacima, zasvođene tavanice u enterijeru, itd. U suštini, kako je to sitakla Slobodanka Babić opisujući arhitekturu “vojnih objekata” u Podgrađu, njihova zajednička karakteristika je “prisutnost dekorativno funkcionalnih detalja izrađenih od kovanog gvožđa, poput kapija, rešetaka, zaštitnih kapaka, okova i ograda, što govori ne samo o vrhunskom umeću majstora koji su ih izrađivali već i o pažnji koja je posvećivana oblikovanju specifičnih objekata, zbog namene praktično nedostupnih običnom posmatraču”, poput npr. “karakterističnih gvozdenih kapija tipskih barutana” u Podgrađu, odnosno barutana “Terezija”, “Barbara” i “Franc”.

Posmatrano u celini, graditeljsko nasleđe Suburbiuma, odnosno većina objekata, dominantno pripada osamnaestom veku, pri čemu su najstariji objekti locirani prvenstveno u sklopu blokova u Beogradskoj, Ulici Vladimira Nazora, na Trgu vladike Nikolaja, kao i na potezu Ulice Vatroslava Lisinskog. Većina kuća na uličnoj regulaciji Prote Mihaldžića, datiraju iz devetnaestog veka, dok su u Štrosmajerovoj ulici zastupljeni objekti praktično iz svih faza gradnje, odnosno od osamnaestog do kraja dvedesetih godina dvadesetog veka. Originalni planovi za izgradnju većine objekata Podgrađa, do danas nisu pronađeni u sklopu poznate i sačuvane arhivske građe. Ipak, uprkos ovoj činjenici, na osnovu arhitektonskih karakteristika a primarno zahvaljujući visokom stepenu očuvanosti autentičnih elemenata u kontekstu prostorne organizacije konstruktivnog sklopa kao i elemenata stilske dekoracije, period njihove izgradnje je moguće prilično pouzdano datovati. Najstarijem graditeljskom sloju današnjih objekata Podgrađa, pripadaju sakralni objekti i to: nekadašnji jezuitski samostan Sv. Jurja i nekadašnji kompleks franjevačkog samostana. Od profanih građevina, iz prve faze izgradnje Tvrđave datira Zgrada stare ratne komande, kao i Zgrada komandanta tvrđave (Generalathaus). Zgrada Magistrata, uz reprezentativne ulazne monumentalne kapije (Beogradska, Nova), takođe se ubraja među najranija ostvarenja graditeljskog sklopa Suburbiuma. Upravo objekat Magistrata, popoput Zgrade Malternice, Zgrade komorskog provizora, Zgrade Šajkaškog bataljona, Biskupske rezidencije, Zgrade komandanta tvrđave a sekundarno i objekta Arsenala Donje tvrđave, Paviljona inžinjerskih oficira, Infanterijske kasarna i Oficirskog paviljona, imaju naglašenu “političku dimenziju”, s obzirom da su ovi objekti u ideološkom smislu koji se reflektovao i u njihovom reprezentativnom izgledu, zapravo manifestovali “moć Habzburške monarhije” s obzirom da se radilo o objektima vezanim za njen administrativno vojno-politički habitus. U sličnom apsektu je moguće percipirati i reprezentativni izgled, kao i samu monumentalnost ulaznih kapija Suburbiuma (Beogradske, Novosadske i Nove). Svakako, ovakvu interpretaciju navedenih objekata treba akceptovati uzimajući u obzir hronološku a pre svega prostornu dimenziju njihove gradnje u okviru vojno-civilnog kompleksa Petrovaradisnke tvrđave, odnosno u pogledu njihovog značaja u okviru urbane mikrolokacije – što konsekventno implicira – da značaj ovih objekata kao “reprezenta moći Habzburše monarhije” u kontekstu plasiranja njenog kompleksnog ideološkog sistema oficijalne propagande, ipak ne treba senzacionalistički prenaglašavati i komparirati sa krucijalnim graditeljskim ostvarenjima u okviru vodećih gradskih centara tokom egzistencije ovog političkog i državnog entiteta. Međutim, značaj Suburbiuma u kontekstu predhodno navedenog, leži upravo u činjenici da su u njemu na izrazito malom prostoru bile koncentrisane brojne upravne vojne zgrade što je praktično jedinstven slučaj ne samo na prostoru Habzburške monarhije tokom osamnaestog i devetnaestog veka, već i šire. Ukazujući na ovu činjenivu, apotekar i farmaceut Franc Šams, inače pisac prve istorije Petrovaradina koja predstavlja istorijski izvor od izuzetnog značaja za proučavanje svakodnevnog života i urbane celine Suburbiuma krajem osamnaestog i početkom devetnaestog veka, navodi sledeće:

Teško da se u velikoj Austrijskoj monarhiji nađe grad u kome je, srazmerno njegovoj veličini, smešteno toliko važnih državnih ureda.

Ovde je sedište Slavonske generalne komande sa svim pripadajućim službama i kancelarijama, Opšteg apelacionog suda Vojne granice (…), Vojno-pravne komisije i Komande tvrđave, a potom Ureda za snadbevanje sedišta Građevinske komisije (Genie Direction), Direkcije za izgradnju fortifikacija kao i Garnizonske oblasne artiljerijske komande. Uz to dolazi Poštanski ured i Brodski ured, Uprava vojnih lekara skupa sa Komandom garnizonske bolnice, kao i Komanda vojnog transporta.

Opštinski Magistrat, koji je podređen Generalnoj komandi čine: gradonačelnik (najčešće penzionisani kapetan), dva predstavnika (punomoćnika), jedan varoški pisar, dva većnika (odbornika), jedan policijski komesar i jedan ekonomski službenik.

Citirano iz: Šams Franc “Istorija Srema i Petovaradina”. Novi Sad: Muzej grada Novog Sada, 2013. str. 157.

Franc Šams na drugom mestu u pomenutoj publikaciji koja je na nemačkom jeziku publikovana u Pešti pod nazivom “Topographische Beschreibung von Peterwardein und seinen Umgebungen”, koju je kako u uvodu svoje publikacije Šams navodi, posvetio “dobrim građanima Petrovaradina” a koja je na srpski jezik prevedena pod nazivom “Istorija Srema i Petrovaradina” kao fototipsko izdanje Muzeja grada Novog Sada 2013. godine, ukazujući na izuzetnu važnost Petrovaradina po broju značajnih institucija Monarhije a u kontektu isticanja permanentnog problema „nedostatka stambenog prostora u Podgrađu“, piše sledeće:

Posmatra li se Petrovaradin u svoj svojoj veličini, sa 48 civilnih i 19 erarijalnih zgrada, u koje su uračunate i one na Gornjoj tvrđavi, svako se mora upitati kako je moguće da u ovako skučenoj palanci smeštaj nađu svi službenici Generalne komande, Vojno-pravne komisije, Građevinske i artiljerijske oblasne uprave, Komande tvrđave, Magistrata, kao i činovnici ureda za snadbevanje; ne računajući smeštaj za pet generala, tri bataljona pešadije, jedan pukovski štab, kao i ovde pritvorene zatvorenike.

Citirano iz: Šams Franc “Istorija Srema i Petovaradina”. Novi Sad: Muzej grada Novog Sada, 2013. str. 129.

Duž nekadašnje Glavne, odnosno današnje Beogradske ulice, kao što je istaknuto, bili su pre svega koncentrisani javni i javno-stambeni objekti, kao i kuće visokorangiranih oficira i činovnika, dok su se u ostalim ulicama Podgrađa, uglavnom nalazile građanske stambene kuće. Prizemni delovi objekata – prvenstveno u sklopu regulacije Beogradske ulice – korišćeni su kao “poslovni prostori”, odnosno u njima su se nalazile različite uslužne (zanatske) radnje ili ugostiteljski objekti (krčme). Uslužne delatnosti, kao i ugostiteljski objekti, u najboljem smislu reflektuju aspekte iz svakodnevnog života stanovnika Podgrađa, kao i pripadnika petrovaradinskog garmizona stacioniranog u kompleksu Tvrđave tokom osamnaestog i devetnaestog veka. Broj ugostiteljskih objekata, kojih je prema zapisima koje je ostavio Franc Šams, bio je prilično brojan uzmimajući u obzir mali prostor urbane celine Suburbiuma i iz nega se, između ostalog, mogu sagledati i određene socijalne komponente društvenog života, ali i značaj vinogradarstva (proizvodnje vina), kao osnovne privredne delatnosti stanovnika Petrovaradina tokom osamnaestog i devetnaestog veka. U tom kontekstu, krčme kao mesta društvene interakcije (mesta okupljanja) su zbog velikog broja radnika koji su radili na izgradnji fortifikacionih sistema Tvrđave, postojale praktično od samog početka njene izgradnje. Broj gostionica i krčmi postepeno je rastao od sredine osamnaestog veka, kako u kontekstu širenja Suburbiuma, tako i u smislu intenzivnih graditeljskih aktivnosti, ali i povećanja brojnosti vojne posade stacionirane na Tvrđavi. Od druge polovine devetnaestog veka, broj gostionica i krčmi se postepeno smanjivao na šta je konsekventno uticalo postepeno opadanje strategijskog i vojnog značaja Tvrđave kao fortifikacije. Analiza vezana za proizvodnju vina u okolini Petrovaradina, kao i sam značaj ugostiteljskih objekata vezanih za funkcionisanje Tvrđave i društvenog života stanovnika Podgrađa, s obzirom na širinu tematike, prevazilazi fokus ovog teksta, te će ukratko biti ukazano samo na najosnovnije konstelacije, vezane za ovu tematiku, kako bi se stekao pregled o izuzetnoj dinamičnosti društvenog života na prostoru Suburbiuma kao specifičnog vojno-civilnog naselja. Na prostoru Petrovaradina kao celine a prvenstveno Suburbiuma kao njegovog centralnog dela, u različitim vremenskim periodima tokom osamnaestog i devetnaestog veka, postojale su gostione i krčme specifičnih naziva, pri čemu je deo njih bio čak neformalno funkcionisao vojno-hijerarhijski s obzirom da su pojedene od njih preaktično bile rezervisane za više oficire i činovnike a time na određeni način “prećutno” nedostupne običnim vojnicima. Prema arhivskoj građi, kojom se disponuje, najstariji ugostiteljski objekat (krčma), prvi put se pominje 1739. godine. Ova krčma je nosila naziv “Zlatno drvo”. Najpoznatija krčma u Podgrađu a samim tim i glavno mesto okupljanja, bila je krčma “Kod sedam izbornih kneževa” (Gasthaus zu den sieben Kurfürsten), među onovremeinim stanovništvom poznata i pod nezvaničnim nazivom “Kod sedam Švaba”. Nalazila se na ćošku današnjeg Trga vladike Nikolaja i Štrosmajerove ulice. Anegdota vezana za ovu krčmu je vezana za to da su oficiri u nju dolazili po pravilu svakodnevno oko 11 časova dolazili “na raport” (“zum Raport”), najčešće na šricer. Sredinom osamnaestog veka, kako navodi Nenad Šeguljev na blogu “Moja tvrđava” u autorskom tekstu “Petrovaradinske krćme”, u Petrovaradinu su funcionisale sledeće krčme: „Zlatni poštanski rog”, „Crni orao”, „Beli anđeo”, „Zeleni grm”, „Zlatna zvezda”, „Zeleno drvo”, „Zlatno budence”, „Slon”, „Beli lav”, „Zlatni vo”, „Beli labud”, „Crveni jelen”, „Zlatna plovka”, „Beli vo”, „Zlatna lađa”, „Zlatni grozd”, „Crveni vo”, „Zlatni stručak” itd. Opisujući njihovo funkcionisanje i vrste pića koje su u njima najčešće prodavale, crpeći podatke iz publikacije Franca Šamsa, Nenad Šeguljev navodi sledeće:

Prema količinama koje su se prodavale u to vreme vidimo da su najpopularnije krčme bile „Zlatni vo”, „Crveni jelen”, „Zeleno drvo”, „Beli anđeo” i „Gradska krčma”. U krčmama se točilo pivo, vino i rakija. Akcize za točenje alkoholnih pića bile su jednake za sve, bilo da su se točila u krčmama ili u privatnim kućama. Vino se točilo i u Fihtnerovoj pivari, a i jezuiti su imali svoju točionicu vina. (…)

Iz zapisa Franca Šamsa sa početka 19. veka saznajemo da pivo u Petrovaradinu nije bilo najomiljenije piće. „Pivo u Petrovaradinu nije osobito omiljeno kao uostalom i u celoj Ugarskoj iako, što je teško verovatno, ovde pokušavaju da opstanu dve pivare. Konzumiranju piva se pristupa samo u nerodnim, vinskim godinama, kada vinu cene prekomerno porastu ili čak dođe do nestašice istog…”, kao što je bilo između 1813. i 1816. godine, kako je zapisao Šams. Vurmova pivara bila je u podnožju Tvrđave, uz današnji Kamenički put, na prostoru iza mesta gde se danas nalazi restoran „Balkan Ekspres”. Po ovoj pivari je jedna kapija u njenoj neposrednoj blizini dobila ime Pivarska kapija, a deo spoljašnjeg utvrđenja Hornverka prema Dunavu – „Pivarski retranšman”. Druga pivara nalazila se u Ludvigovom dolu (Starom majuru). Kompleks ove pivare stradao je prilikom savezničkog bombardovanja železničkog mosta 1944. godine, pa su njeni ostaci srušeni nakon Drugog svetskog rata.(…)

Prema vojnim propisima za garnizone, ukoliko bi dolazilo do nereda u krčmama, gostionicama ili ulicama, svaka osoba, bila ona student, trgovac, građanin ili neka druga, bila bi uhapšena. Vojnici su imali naređenje da takve osobe bez sažaljenja sprovedu sudiji za prekršaje, gde bi im bila izrečena odgovarajuća kazna. Naravno, o svakom ispadu i određenoj kazni bio bi obaveštavan zapovednik utvrđenja.  

Citirano iz: Šaguljev Nenad, “Petrovaradinske Krčme”. Moja tvrđava, 2021.

Franc Šams, u pomenutoj publikaciji “Topographische Beschreibung von Peterwardein und seinen Umgebungen”, detaljno opisuje da su brojni stanovnici Petrovaradina “imali problema sa alkoholom”, zbog čega je dolazilo do “narušavanja javnog reda”, što je, kao što je ukazano, konsekventno doprinosilo regulisanju (ograničavanju) funkcionisanja krčmi i sankcionisanju njihovih vlasnika od strane vojnih vlasti, odnosno uprave Tvrđave. Ujedno, opisujući detaljno privrenu aktivnost u kontekstu proizvodnje vina stanovnika Petrovaradina kao praktično jedine delatnosti, Franc Šams, između ostalog, navodi i sledeće:

Gajenje voća i vinove loze i od njih dobijena vina i komovice, su nažalost jedini izvori prihoda petrovaradinskog seljaka. (….)

Citirano iz: Šams Franc “Istorija Srema i Petovaradina”. Novi Sad: Muzej grada Novog Sada, 2013. str. 84.

Prema zapisima Franca Šamsa, sremska a time i Petrovaradinska vina su među najboljima na prostoru čitave Ugarske, ali se kvalitetna izvoze, dok se u Petrovaradinu zapravo piju najlošija lokalna vina. O značaju vinogradarstva i proizvodnje vina, svedoče i brojni materijalni ostaci u starim kućama na prostoru Petrovaradina, odnosno vinski podrumi u nekadašnjim predgrađima “Ludvigstal”, tj. “Ludvigoov Do” (Majur) i “Rohustal”, odnosno “Rokovom dolu”. Takođe, specifične i raritetne “cisterne za vino” u “Rodnoj kući Bana Jelačića” kao autentične arhitektonske strukture, predstavljaju materijalne reprezente o značaju produkcije vina za stanovnike Suburbiuma. Pored proizvodnje vina, u Petrovaradinu su postojale i dve pivare, od kojih se jedna nalazila na prostoru Majura, dok je druga “Varumova”, bila locirana ispod petrovaradinske stene, na današnjoj trasi Kameničkog puta.

Brojni objekti na prostoru Suburbiuma, izvorno su na svojim spoljašnjim fasadama bili dekorisani različitim simbolima profane i/ili sakralne provenijencije. Kada je reč o profanim simbolima, oni su se u suštini svodili na heraldičke prikaze Habzburške monarhije i u ideološkom i političkom smislu, kroz njih se manifestovala politička i vojna moć (oficijalni propagandistički politički imaginarijum) Habzburše monarhije. Grb Habzburške monarhije se  nekada nalazio na spoljašnjoj fasadi Beogradske kapije (uklonjen je nakon dezintegracije Austro-ugarske, odnosno nakon njenog poraza u Prvom svetskom ratu 1918. godine), dok je do danas fragmentarno sačuvan na spoljašnjoj fasadi prema Vaserštatu Nove (Donje) kapije. Takođe, karakteristična profana ornamentika je sačuvana i na ulaznom portalu zgrade Šajkaškog bataljnona na kojoj je takođe postojao i autentičan grb bataljona (danas zamenjen njegovom replikom), zatim bogata profano-vojna i heraldička ornamentika u kamenoj i malterskoj plastici na Zgradi Generalata itd. Tokom postojanja Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije, fasade pojedinih objekata (npr. zgrada Generalata i spoljašnja fasada Beogradske kapije) dobile su nove dekorativne elemente u skladu sa onovremenim političkim idiomima novonastale države i njene ideologije. Takođe, tokom perioda socijalizma, odnosno postojanja FNRJ i SFRJ, pojedini vojni objekti (Zgrada Arsenala Donje tvrđave i Pešadijske kasarne) na fasadama su dobili elemente i natpise svojstvene komunističkoj ikonografiji, odnosno političkom habitusu svojstvenom delovanju Agitpropa.

Kada je reč o sakralnim simbolima, oni su se prvenstveno reflektovali nekada brojnim kipovima svetaca-zaštitnika u nišama fasada zgrada, kao i na Crkvi i samostanu Sv. Jurja. Prema arhivskoj građi kojom se disponuje, nekadašnji kompleks Crkve i samostana Sv. Franje (danas kompleks Vojne bolnice), imao je brojne elemente religiozne ornamentike na svojoj fasadi, kao i raspeće sa kipovima koje se nalazilo ispred Crkve sve do procesa njene desakralizacije, odnosno promene namene ovog kompleksa objekata. U enterijeru franjevačke crkve, nalazilo se ukupno osam oltara od kojih je glavni bio posvećen Sv. Franji Asiškom s prizorom svečane stigmatizacije, dok su preostali oltari bili posvećeni: Dobrom Pastiru, Snežnoj Gospi, Sv. Križu. Sv. Mariji Magdaleni,  Sv. Antunu i Sv. Ani. Na fasadi Zgrade Biskupske rezidencije, sačuvan je kameni grb, kao i natpis iznad jednog od ulaznih portala, dok se u niši fasade zgrade Stare ratne komande orijentisane prema današnjoj Beogradskoj ulici, nekada nalazio kip, danas nepoznatog sveca. U niši fasade Zgrade Šajkaškog bataljona, do danas je sačuvan kip Bogorodice Imakulate sa Hristom, dok su se na Zgradi malternice u polukružnim zasvođenim nišama nalazila dva kipa od kojih je do danas sačuvana složena barokna kompozicija sklupture Sv. Antuna Padovanskog sa malim Hristom. Pored nekadašnje obale Dunava (ispred Novosadske kapije), odnosno na mestu prilaza pontonskom mostu se sve do izgradnje Mosta Kraljevića Tomislava i rušenja Novosadske (Dunavske / Nepomukove) kapije, nalazila statua Sv. Jana Nepomuka (Svatý Jan Nepomucký) na postamentu sa natpisom „AD TRAIECTUM 1735“. Ova skulptura je danas dislocirana i nalazi se u porti Crkve Uzvišenja Sv. Križa u Petrovaradinu. Upravo je kult ovog češkog sveca koji je živeo u četrnaestom veku na prostoru Bohemie, imao izuzetnu važnost u svakodnevnom religijskom životu stanovnika Suburbiuma tokom osamnaestog i devetnaestog veka. Odnosno, nakon njegove beatifikacije (1721. godine) i kanonizacije (1729. godine) od strane rimokatoličke crkve, koja je inače 16. maj odredila kao njegov „spomendan“, širom Habzburške monarhije je došlo do rapidnog širenja Nepomukovog kulta. S obzirom da je smatran kao svetac-zaštitnik naselja od poplava, zaštitnik brodara, mostova, ribara i mlinara vodenica, kult Sv. Jana Nepomuka se posebno širio i bio je poštovan u naseljima koja su ležala kraj vodoplavnih rečnih tokova, kao i u blizini mostova i drugih rečnih prelaza. Odnosno, uzimajući u obzir svakodnevno funkcionisanje Petrovaradinske tvrđave čije je snadbevanje bilo apsolutno vezano za Dunav, položaj Suburbiuma koji se nalazio na niskoj koti i okružen močvarnim tlom te samim tim izložen čestim plavljenjima tokom visokog vodostaja Dunava, ali i činjenici da je od Podgrađa do novosadske obale (Burkšanca – Mostobrana) vodio pontonski most koji je imao enormni strategijski značaj, apsolutno ne čudi da je kult Sv. Nepomuka dobio posebnu religijsku dimenziju – kao jednog od zaštitnika Suburbiuma i njegovih stanovnika. Svakako, dodatno je širenju njegovog kulta u Podgrađu i Petrovaradinu generalno doprinela i činjenica da su tokom osamnaestog i devetnaestog veka u Petrovaradinu živeli i službovali brojni oficiri i vojnici sa prostora današnje Češke, gde je kult Sv. Jana Nepomuka imao i dodatnu atribuciju „narodnog sveca“. U literaturi se često navodi da su u dvorištima kuća u Podgrađu Petrovaradinske tvrđave, postojali njegovi kipovi. Iako je danas sačuvan samo jedan od njih – koji se nalazi ugrađen u sklopu niše potpornog zida u jugozapadnom uglu parcele objekta u Štrosmajerovoj br. 18 a izvorno je bio lociran u niši između spratnih prozora starijeg jednospratnog danas srušenog objekta – ova činjenica dosta upućuje i na premise lične religioznosti stanovnika Suburbiuma. Za danas nepostojeću Novosadsku (Dunavsku) kapiju, često je korišćen i naziv Nepomukova kapija s obzirom da se na njenoj spoljašnjoj strani uz obalu, nalazila pomenuta skulptura na postamentu. Pored toga, na pročelju Crkve Sv. Jurja u jednoj od dve zasvođene niše, nalazi se visoki kip Sv. Jana Nepomuka, dok je u drugoj kip Sv. Franje Ksaverskog. U enterijeru ove crkve, 1732. godine, podignut je i oltar Sv. Jana Nepomuka. Kasnije je slika sa oltara, premeštena u hodnik ipred kapele na spratu jezuitskog samostanskog objekta a danas se opet nalazi kao zaseban oltar u enterijeru Crkve. O značaju kulta pomenutog sveca, kako u kontekstu lične religioznosti stanovnika Podgrađa, tako i za pripadnike vojne posade Petrovaradinske tvrđave, dodatnu premisu predstavlja i činjenica da su redovnici nekadašnjeg Franjevačkog samostana u Peodgrađu vodili računa i o kapeli sv. Jana Nepomuka koja se nalazila u kompleksu fortifikacije mostobrana, odnosno tzv. Brukšanca (Bruckschanc) lociranog na novosadskoj obali Dunava a koji je predstavljao sve do svog rušenja zbog infrastrukturnih radova na prilaznim putevima u kontekstu izgradnje Mosta kraljevića Tomislava, sastavni deo fortifikacionog kompleksa Petrovaradinske tvrđave. Kapela Sv. Nepomuka, srušena kada i Burkšanac, se u istorijskim izvorima po prvi put pominje 1729. godine. Zapravo, pomenuta kapela Sv. Jana Nepomuka na mestu prilaza sa novosadske strane pontonskom mostu koji je povezivao petrovaradinsku i novosadsku obalu Dunava, kao i pomenuti kip postavljen 1735. godine na petrovaradinskoj obali Dunava, takođe na mestu prevoza i prilaza (ad traiectum), implicira na specifičnu važnost kulta ovog sveca ne samo u kontekstu lične pobožnosti, već i u smislu specifičnog oficijalnog sakralno-društvenog aspekta na prostoru  Suburbiuma, odnosno Petrovaradinske tvrđave. Nakon 1918. godine, postepenom promenom demografskog sastava stanovnika Podgrađa, kako u nacionalnom, tako i u konfesionalnom smislu, kult Sv. Jana Nepomuka je praktično nestao, tako da je danas vidljiv samo u predhodno navedenim materijalnim recidivima sakralnog karaktera. Pored pomenutih kipova u nišama na pročelju Crkve Sv. Jurja, iznad portala ove crkve nalazi se i reljefni lik Majke Božje sa Detetom (Iusom) u rukama izrađen u kamenoj plastici. Na objektu nekadašnjeg jezuitskog samostana (današnje biskupske rezidencije), odnosno u zasvođenoj niši iznad ulaza, nalazi se kameni kip osnivača jezuitskog, tj. isusovačkog reda (crkvenog reda “Družba Isusova”) Sv. Ignacija Lojole. Njegov kip se nalazi i u enterijeru Crkve Sv. Jurja sa leve strane glavnog oltara a takođe je urezan i u veliko zvono ovog sakralnog objekta u kompoziciji zajedno sa likom jednog od prvih isusovaca, Franje Ksaverskog, koji je takođe bio prilično poštovan među stanovnicima Podgrađa u osamnaestom i tokom devetnaestog veka o čemu izuzev pomenutog kipa na pročelju, svedoči i oltar posvećen ovom svecu unutar Crkve Sv. Jurja. Sama orijentacija crkve u pravcu sever-jug je raritetna, uslovljena je položajem petrovaradinske stene i određena od onovremene komande tvrđave. Ranobarokni Samostan i Crkva Sv. Jurja, inače predstavlja najznačajniji barokni kompleks na prostoru Republike Srbije i svojim kulturno-istorijskim značajem zapravo prevazilazi državne okvire. Njen značaj za proučavanje prošlosti Suburbiuma i Petrovaradinske tvrđave kao celine je nemerljiv,  kako zbog jedinstvene kripte i grobnica unutar same crkve, tako i zbog sagledavanja kultova svetaca koji su poštovani među vojnom posadom Tvrđave i među stanovnicima Suburbiuma. U tom kontekstu, indikativno je što je ovaj sakralni objekat upravo posvećen jednom od najznačajnijih hrišćanskih svetaca i mučenika hrišćanstva – Sv. Jurju (Sv. Georgiju / Sv. Đorđu), koji se između ostalog, smatra i zaštitnikom ratnika i vojnika, što apsolutno korespondira sa samom funkcijom Petrovaradinske tvrđave. Kao jedana od najstarijih građevina Podgrađa, Samostan i Crkva Sv. Jurja, poput nekadašnjeg kompleksa Samostana i Crkve Sv. Franje, kroz oltare u njenom enterijeru, reprezentuje koji su sveci, odnosno kultovi poštovani među vojnicima i civilima tokom osamnaestog i devetnaestog veka na tlu Petrovaradina. Pored glavnog monumentalnog oltara napravljenog od crvenog mermara posvećenog Sv. Jurju kao zaštitniku “vojnika i vitezova”, u enterijeru crkve postoje oltari, kipovi i/ili slike, tj. elementi sakralne ikonografije posvećeni Sv. Franji Ksaveru, Sv. Janu Nepomuku, Sv. apostolu Petru, Sv. mučeniku Longinu, Sv. mučeniku Dimitriju (inače zaštitniku Srema), isusovcima Sv. Ignaciju Lojoli i Sv. Franji Borđiji, Sv. Antunu Padovanskog, Sv. Franji Asiškom a sudeći prema Francu Šamsu, unutar crkve su postojala i tri kipa posvećena apostolima. Pored navedenog, u Crkvi Sv. Jurja, nalazi se i oltar Sv. Križa sa raspećem, kao i kipovi Sv. Roka i Sv. Sebastijana kao zaštitnika od kuge i bolesti, koji su postavljeni su na jedan od oltara nakon epidemije kuge koja je izbila u Sremu 1738. godine i od koje je preminuo i veliki broj stanovnika Petrovaradina. Ujedno, od te godine je ustanovljena i procesija na dan svetog Sebastijana i Fabijana (20. januara), koja se kretala od Crkve Sv. Jurja do Crkve Sv. Franje. U sklopu procesije nošeni su posvećeni oltarski sakramenti uz pratnju crkvenih zvona i obredne molitve za zdravlje. Posledice kuge i ustanovljavanje pomenute procesije na dan 30.1. od 1738. godine se proslavlja kao “zavetni dan župe Sv. Jurja”. Međutim, poseban značaj Crkve i Samostana Sv. Jurja, vezan je za sliku posvećenoj Bogorodici kao “Snežnoj gospi” (Gospi tekijskoj), koja zapravo predstavlja kopiju slike čiji se original nalazi u Bazilici sv. Marije Velike u Rimu (Basilica di Santa Maria Maggiore). Prema usmenoj tradiciji, vojskovođa Eugen Savojski (1663 – 1736), kao vernik i veliki poštovalac Bogorodice u kontekstu svoje lične pobožnosti, 5. avgusta 1716. godine je ušao u onovremenu kapelicu Bezgrešnog Začeća Marijinog na Tekijama kojom su upravljali jezuiti nakon njihovog dolaska u Petrovaradin i u znak zahvalnosti Bogu i Bogorodici na krucijalnoj pobedi nad Turcima (Bitka kod Petrovaradina 1716. godine) u kapelicu uneo kopiju pomenutu sliku, čije poreklo (odnosno period nastanka) do danas zapravo nije naučno razjašnjeno. Onovremena kapelica je zapravo predstavljala skromni objekat koji je nakon oslobađanja ovih prostora od Turaka 1687. godine, od predhodne islamske džamije sa tekijom, pretvorena u rimokatolički sakralni objekat da bi današnje gabarite i oblik dobila kasnije, prvenstveno zalaganjem župnika Jurja Ilije Okrugića Sremca (1827—1897), kada je inače i izgrađen današnji sakralni objekat “Crkve Gospe Snježne na Tekijama”. Prema predanjima nastalim nakon bitke, na sam dan bitke se dogodila “božanska intervencija Bogorodice” s obzirom da je “pao sneg”, što je doprinelo porazu Osmanlija. Eugen Savojski je pomenutu sliku Bogorodice, prema onovremenim i kasnijim lokalnim narativima, uvek nosio sa sobom i nakon pobede nad Turcima, poklonio ju je kapeli na Tekijama. Svakako, vremenom su nastali i drugačiji narativi da je sliku Eugenu Savojskom uoči bitke, naslikao jedan od slikara, kao i da se slika pojavila sama u taboru Habzburše vojske, odnosno da ju je nakon bitke u kapelu uneo jedan od vojnika. Generalno posmatrano, ova bitka je izuzev refleksija u toponomastici u okolini Petrovaradina kakava postoji do danas (Alibegovac, Vezirac, Tatarsko brdo itd.) i faktičkog istorijskog značaja, vremenom dobila višeslojnu religijsku i političko mitizovanu dimenziju. Odnosno, s obzirom na izuzetan istorijski značaj ovog događaja kako za Habzburšku monarhiju, tako u izvesnom smislu praktično za celu hrišćansku Evropu, postepeno se kroz crkvene i državne krugove u godinama i decenijama nakon bitke, sistematski gradio osobeni kult Bogorodice kao “Snežne Gospe” (Gospe tekijske) uz komemorativne prakse čije se materijalne refleksije vide i u kontekstu postavljanja Spomenika na Vezircu izgrađenom u prilično velikoj vremenskoj distanci u odnosu na pomenuti istorijski događaj, odnosno 1902. godine. Same mitizacije vezane za sneg, koji je prema lokalnoj usmenoj tradiciji pao na dan bitke, zapravo predstavljaju modifikovanu reminiscenciju na jedan raniji događaj koji je vezan za samu sliku “Snežne Gospe”, kao i za datum održavanja same bitke – peti avgust. Odnosno, prema predanju nastalom u rimokatoličkim krugovima tokom trinaestog veka, u noći 3. avgusta 352. godine, Gospa (Bogorodica) se ukazala papi Liberiju (IV vek), kao i rimskom patriciju Ivanu. U tom “ukazanju poručila im je da na mestu koje bi bilo obeleženo snegom, podignu crkvu u njenu čast”. Nakon što je sneg prema tradiciji pao 5. avgusta na jednom od sedam rimskih brežuljaka – Eskvilinu,  papa Liberije je lično označio granice buduće bazilike. Tokom pontifikata pape Siksta III, bazilika je posvećena Presvetoj Bogorodici u znak sećanja na Efeski, odnosno Treći Vaseljenski sabor održan 431. godine na kojem je usvojena dogma o Marijinom materinstvu, tj odluka oko krišćenja naziva „Bogorodica” (Θεοτόκος; Theotókos; Teotokos) za Mariju, Isusovu majku. U kontekstu predhodno navedenog, zbog podudaranja datuma bitke kod Petrovaradina sa starijim srednjovekovnim rimokatoličkim rasprostranjenim narativom vezanim za gradnju Bazilike sv. Marije Velike u Rimu, nastali su i lokalni narativi o snegu koji je pao na dan uoči bitke. U tom smislu, moguće je konstatovati da su premise srednjovekovne crkvene legende, zapravo modifikovane i inkorporirane u konkretni hronološki i lokalni kontekst. U religijskoj dimenziji, dodatni komemorativni aspekt vezan za pobedu nad Turcima 5. avgusta 1716. godine u lokalnom kontekstu, manifestovao se i kroz novouspostavljenu religijsku procesiju prenošenja slike Bogorodice koja je kao ceremonijalna povorka trajala sve do sredine XX veka. Svake godine na dan Snežne Gospe iz župne Crkve Sv. Jurja u Podgrađu, predvođena jezuitima (isusovcima), slika Snežne Gospe je u jutarnjim časovima procesijom prenošena do kapele na Tekijama. Posebnan kip su pri tome nosile devojke obučene u belo uz pratnju vojnog orchestra sastavljenog od pripadnika  garnizona Petrovaradinske tvrđave. Franjevci su do gašenja njihovog samostana u Podgrađu, predvodili procesiju sa krstom na početku povorke. Zavetna kapela je ubrzo nakon bitke, postala poznata na celoj teritoriji Srema a kasnije i na znatno širem prostoru. Odnosno, postepeno je ovaj sakralni objekat dobio osobenu formu marijanskog svetišta čimne je ujedno postao i mestom hodočašća. Posebnu religijsku i crkvenu dimenziju, Kapela na Tekijama je dobila tokom pontifikata pape Klementa XII (od 1730. do 1740.), odnosno nakon njegove odluke “o potpunom praštanju grehova na dan Snežne Gospe svim hodočasnicima uz obične uslove”. Slika se do danas (doduše bez ceremonijalne procesije) na prvu nedjelju nakon Uskrsa (tzv. Belu nedelju tj. Mladi Uskrs), prenosi iz Crkve Sv. Jurja u crkvu na Tekijama u kojoj ostaje do poslednje nedelje novembra, kada se ponovo vraća u crkvu sv. Jurja. U odsustvu ove slike iz jedne crkve na oltar druge se postavlja njena manja kasnije načinjena kopija, tako da se permanentno u oba sakralna objekta na oltarima zapravo nalazi identična ikonografska predstava (slika) “Snežne Gospe”. Iz svega predhodno navedenog, uzimajući nekadašnju demografsku i konfesionalnu strukturu stanovnika Podgrađa, kao i sastav vojne posade (garnizona) Petrovaradinske tvrđave, jasno je da je kult “Bogorodice” izuzetno poštovan, pri čemu je nakon Bitke kod Petrovaradina 1716. godine, dobio i osobenu lokalnu dimenziju koja u izvesnom smislu traje sve do danas a koja se pre svega odnosi na značaj i funkcionisanje marijanskog svetišta “Crkva gospe Snježne na Tekijama”. Svakako, izuzev kod pripadnika rimokatoličke konfesije, ova lokalna varijanta kulta je imala i uticaj na pravoslavne stanovnike Podgrađa i okoline s obzirom da su, u sastavu Habzburše vojske u bici kod Petrovaradina 1716. godine, učestvovali i brojni vojnici srpske etničke pripadnosti, odnosno pravoslavne konfesije. Uostalom, pravoslavna bogomolja – Crkva Svetog apostola Pavla, izgrađena tridesetih godina XX veka u Podgrađu, pored sebe ima i dve zasebne kapelice vezane za kult Bogorodice, iako njih nije moguće posmatrati u kontekstu predhodno opisanog kulta “Snežne gospe”. U kontekstu oficijalne istorijske sakralne dimenzije Suburbiuma, na kraju treba pomenuti i same zaštitnike Tvrđave, čiji se oltari, kipovi i slike nalaze, ili su se nalazili u sakralnim objektima Podgrađa, kao i kao dekorativni ukrasi na fasadama civilnih, administrativnih i vojnih objekata. U predhodnom delu teksta, u tom smislu, ukazano je na  enterijer Crkve Sv. Jurja, odnosno na značaj Sv. Fabijana i Sv. Sebastijana, kao protektora od bolesti, na značaj Sv. Jurja, kao zaštitnika ratnika, na Sv. Jana Nepomuka, kao zaštitnika lađara i rečnih prelaza, kao i na zaštitnika Srema, Sv. Dimitrija. Kod stanovništva Suburbiuma, poštovan je i kult Sv. Florijana, zaštitnika gustih naselja od požara, koji je u lokalni kontekst po svemu sudeći inkorporiran od strane nemačkih doseljenika iz Bavarske. Pored navedenih svetaca, posebnu sakralnu i društvenu dimenziju, zauzimaju i Sv. apostoli Pavle i Petar. Na Zgradi nekadašnje Biskupske rezidencije, na kamenom okviru jednog od ulaznih portala do danas je sačuvan natpis natpis “SACELLUM. SANCTI PETRI APOST” dok sam naziv Petrovaradin, kao i njegov heraldički prikaz, ukazuje na značaj Sv. apostola Petra. U tom smislu, indirektno, i samo vizuelno rešenje grba (heraldičkog prikaza) Petrovaradina u sebi u suštini objedinjuje sakralnu i profanu (vojno-političku) višeslojnu simboličku dimenziju. Rešenjem Ratnog veća od 6. oktobra 1751. godine Petrovaradin je kao „slobodna streljačka kompanija“, dobio pravo na korišćenje pečata sa grbom. Diploma kojom je grb dodeljen gradu nije sačuvana, ali je poznato da je bila pisana na dugačkom pergamentu u čijem se središtu  gornjeg dela, nalazio naslikan pečat, odnosno grb. Heraldiči prikaz se sastoji od štita podeljenog u četiri polja. U prvom i četvrtom zlatnom polju je carski, raskriljen crni dvoglavi orao, što se interpretira kao izraz posebnog poštovanja dinastije Habzburga prema Petrovaradinskoj tvrđavi s obzirom da je dozvoljeno inkorporiranje glavnog simbola njenog grba u heraldički prikaz Petrovaradina. U drugom, srebrnom polju, nalazi se lik Svetog Petra u plavom odelu i zlatnom plaštu. Kao zaštitnik Tvrđave i celog garnizona, ikonografski prikaz Sv. Petra na grbu u desnoj uzdignutoj ruci drži dva ključa, dok mu je leva ruka savijena i položena uz prsa. Treće polje je plavo i predstavlja nebo sa pet zlatnih ptica, odnosno metaforično kroz ikonografske predstave golubova predstavlja simbol nade o mirnoj egzistenciji i razvoju Petrovaradina. U centralnom delu grba, nalazi se mali flanktirani crveni štit u kojem je prikaz savijene ruke u oklopu sa “sabljom krivošijom” u zamahu. Ovaj prikaz, prema interpretaciji Živka Markovića, predstavlja “opomenu na teške ratove vođene oko Tvrđave i u njenoj okolini”. Na samom štitu se takođe nalazi i prikaz petolisne krune, ukrašene plavim i crvenim draguljima iznad koje je prikaz desno okrenute ruke sa sabljom. Proširena verzija heraldičkog prikaza, sa obe strane štita, ima ikonografski elemenat sa po jednim vojnikom, od kojih je jedan (sa desne strane) u oklopu sa drvenom kijačom (ćulom) u ruci, dok drugi (sa leve strane), predstavlja “srpskog graničara” tj. vojnika u plavoj bluzi, crvenim pantalonama, žutim čizmama i sa šestoperim buzdovanom u ruci. Grb leži na vojničkim trofejima, odnosno na dva topa, četiri zastave, jednom dobošu, dva talambasa i više topovskih đuladi. Grb je, između dva koncentrična kruga, flanktiran natpisom: “Sigillum libaere caesareo-regiae militaris cohortis Petrovaradiensis”, odnosno tekstom “Pečat slobodne carsko-kraljevske streljačke kompanije Petrovaradin”.

Podgrađe Petrovaradinske tvrđave, suštinski predstavlja baroknu gradsku strukturu čija je celina, uglavnom potpuno očuvana, iako prema Dunavu nedostaje nekadašnja Novosadska kapija a na današnjem Kameničkom putu, nekadašnja Provijantska kapija. Suburbium je u periodu od 1714. do 1742. godine, egzistirao kao stalno utvrđenje a od 1748. godine, ovo zbijeno naselje sa jasno formiranim i čvrsto zbijenim blokovima i sa ortogonalnom šemom saobraćajnih regulacija, dobilo je status Vojne gradske opštine. Na njegoj površini, kao što je istaknuto, podignute su štapske zgrade, kasarne, vojni paviljoni, stambene kuće, administrativna zdanja, inžinjerska direkcija, vojna pekara, stovarište oružja, kazamati itd.

Danas, na prostoru Suburbiuma postoji ukupno pedeset i jedan objekat uz dodatna tri objekta (Komleks nekadašnjeg jezuitskog samostana, odnosno Rimokatoličke crkve Sv. Jurja sa župnim dvorom; Srpska pravoslavna crkva Sv. Pavla i Današnje sedište Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture). Od pedeset i jednog objekta, njih četrdeset i pet su u privatnom i mešovitom vlasništvu, dok je njih šest u vlasništvu države, odnosno pripadaju Ministarstvu odbrane Vojske Srbije. U državnom vlasništvu se takođe dodatno nalazi i objekat u kojem je smešten Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture. U ovu statistiku, nisu uračunati pomoćni objekti nastali kasnije poput nusprostorija unutar dvorišnih delova pojedinih parcela (ostave, šupe, garaže itd.)

Petrovaradinska tvrđava kao jedan od najočuvanijih fortifikacionih sistema na prostoru  Evrope, odlikuje se sa izuzetno kompleksnim podzemnim i nadzemnim sistemom sa impozantnom površinom od približno 120 hektara. Podeljena je, kao što je predhodno istaknuto, u tri celine: Gornju tvrđavu, Dvorožni bastion, odnosno Hornverk, kao i na Donju tvrđavu koja se sastoji od Vaserštata (Vodenog grada) i vojno-civilnog Podgrađa (Suburbiuma). Dva nekadašnja spoljna utvrđenja uz Dunav, Mostobran (Burkšanac) na novosadskoj strani, kao i Ostrvsko uređenje (na mestu današnjeg potopljenog ostrva koje približno zauzima lokaciju tzv. Oficirske plaže), danas više ne postoje. Kompleks je objedinjen spoljnom linijom fortifikacionih objekata na koje je u kratkim crtama ukazano u predhodnom delu teksta. Sudeći prema podacima iz “Plana revitalizacije Petrovaradinske tvrđave” iz 1996. godine, Donji grad obuhvata površinu od ukupno 14,50 hektara, odnosno 18,1 procenata od celokupnog fortifikacionog kompleksa Petrovaradinske tvrđave. Ukupna izgrađena površina Podgrađa (ulični i dvorišni objekti) iznosi između 13000 i 14000 metara kvadratnih. Objekti su građeni na jsano definisanim parcelama u sklopu uličnih regulacija, pri čemu preovlađuju jednospratni objekti sa izrazito visikom stepenom izgrađenosti parcele. Prosečna površina parcela se kreće od 260 do 1000 metara kvadratnih, pri čemu dominiraju parcele srednje veličine čija  površina obuhvata od 300 do 450 metara kvadratnih (približno 34 procenata od ukupnog broja parcela Podgrađa). Najveći broj parcela u gusto zbijenim blokovima i međusobno prilepljenim zgradama, odlikuje se izrazito visokim stepenom izgrađenosti. Odnosno, objekti na oko 47 procenata parcela, prosečno zauzimaju približno između 51 do 75 posto samih površina parcela, pri čemu čak 39 procenata parcela na prostoru Podgrađa ima izrazito visok stepen izgrađenih površina koji se kreće u rasponu od 76 do 90 procenata. Danas ukupna površina koja je i dalje pod ingirencijom i u vlasništvu Ministarstva odbrane, odnosno Vojske Srbije, zauzima praktično 60 procenata Suburbiuma Petrovaradinske tvrđave, od čega najveći deo prostora zauzima kompleks zgrada Vojne bolnice (preko 50 procenata), dok preostali deo površine u vlasništvu vojske čine upravne i administrativne zgrade, kasarne, stambene jedinice i pomoćni objekti. Većina površina koje su u vlasništvu Ministarstva odbrane, nije prisupačna za civile, dok je Kompleks Vojne bolnice danas u suštini, uz određene limite, dostupan. Civilne i vojne objekte Suburbiuma, u kontekstu njihovog položaja na površini konkretnih parcela unutar blokova, suštinski je moguće podeliti u dve kategorije, odnosno kao ulične (glavne) i dvorišne (sporedne). Procentualno, od ukupnog broja objekata, ulični objekti zauzimaju približno 69.5 procenata, pri čemu je 46 posto njih izgrađeno tokom osamnaestog veka. Dominiraju stambeno-poslovne jednospratnice sa oko 81 posto od ukupnog broja objekata, pri čemu 93 procenata od ukupnog broja objekata karakterišu kosi krovovi sa visokim tavanskim prostorima, prekriveni sa biber crepom. Dominantno su objekti na prostoru Suburbiuma građeni od stare opeke velikog formata (oko 84 procenata), dok međuspratnu konstrukciju napravljenu od drvene građe, odlikuje između 67 i 68 procenata od ukupnog broja objekata.

Posmatrano u celini, stambeni, vojni i administrativno-vojni objekti na prostoru Suburbiuma su kontekstu autentičnosti, zadržali svoje konstruktivne elemente, izglede krovova i spoljašnjih fasada. U tom kontekstu, posmatrano spolja, skoro svi objekti, nakon temeljne i kompleksne rekonstrukcije objekata i površina Suburbiuma koja je započela početkom 2017. godine a koja još uvek traje, povratili su stari sjaj a većinom i većinu izvornih autentičnih arhitektonskih elemenata u smislu deokoracije fasada. Za razliku od spoljašnjosti (izgleda objekata i njihovih fasada orijentisanih prema uličnoj mreži), dvorišni konstruktivni i dekorativni segmenti značajnog dela objekata, prilično su izmenjeni različitim kasnijim pregradnjama i neadekvatnim dogradnjama. Međutim, uprkos ovoj činjenici, i dalje kod većine objekata sa dvorišne strane njihove orijentacije, postoji čitav niz sačuvanih izvornih konstruktivnih rešenja, kao i brojni autentični detalji koji se danas, uz izuzetak nekoliko objekata, nalaze najčešće u izuzetno lošem stanju. Podgrađe je od početka njegove izgradnje, koje je korespondiralo sa izgradnjom fortifikacionih sistema Gornje i Donje tvrđave, predstavljalo  izuzetno dinamičan prostor kako u smislu čitavog dijapazona aspekata društvenog tj. svakodnevnog života, tako i u kontekstu građevinske aktivnosti na celoj njegovoj površini. Tako su od početka stvaranja ove prostorno-ambijentalne, odnosno urbanističke celine, objekti često proširivani i menjani, pri čemu izvorna urbanistička matica ambijentalne celine, ipak nije izmenjena. Prvobitne manje kuće građene početkom osamnaestog veka, često su još u osamnaestom, ali i tokom devetnaestog veka obnavljane, proširivane, odnosno na brojnim objektima je moguće pratiti različite adaptacije i građevinsko-estetska prekomponovanja tokom različitih perioda. Ova praksa je konsekvento proizilazila iz tendencija vlasnika konkretnih objekata, odnosno njihove „težnje“ da prate i realizuju spektar aktuelnih funkcionalnih rešenja koji su korespondirali sa preovlađujućim stilovima u konkretnom hronološkom kontekstu. Odnosno, sledeći tendenciju koja se može podvesti pod termin onovremenih „modernizacija“, ali i pozitivnih praksi arhitektonsko-funkcionalnih graditeljskih inovacija u konkretnim periodima, brojni objekti su prolazili kroz različite konstruktivne a samim tim i estetske promene kako u enterijeru, tako i u eksterijeru. Promene vlasništva u različitim političkim i društvenim okolnostima, kao i u turbulentnim konstelacijama kroz koje je prostor Suburbiuma prolazio, konsekventno je doprinosilo pojedinim promenama koji se manifestuju i na višeslojnim intervencijama na brojnim objektima. Ipak, uprkos predhodno navedenom, Podgrađe kao specifična ambijentalna celina je suštinski, do danas sačuvala skoro u potpunosti svoju autentičnu dominantnu specifičnu baroknu formu i izvorne urbanističke karakteristike specifičnog ambijenta u hronološkom kontekstu u kojem je nastalo kao civilno-vojno jezgro Petrovaradinske tvrđave. Za razliku od ove karakteristike koja se odnosi na set konstelacija vezanih za Podgrađe kao prostornu arhitektonsku celinu sa naglašenim aspektom materijalne kulturne baštine, Podgrađe kao izvorno civilno-vojno naselje, vremenom je prolazilo kroz dinamične procese vezane za nematerijalne aspekte koji su proisticali iz svakodnevnih aktivnosti i čestih demografskih, etničkih i konfesionalnih promena njegovih stanovnika. Upravo ovaj „nematerijalni aspekt“ kulturne baštine, koji je od izvorno civilno-vojnog naselja postepeno prešao u specifičnu demilitarizovanu urbanu jasno određenu mikrolokaciju, sadrži višeslojnu društvenu, odnosno sociološku dimenziju koju Suburbium, kroz svakodnevno funkcionisanje u različitim hronološkim kontekstima, čini izuzetno pogodno tlo za višedimenzionalna proučavanja koja se mogu podvesti pod istraživanja „urbane antropologije“, odnosno različitih aspekata problematike „antropologije grada“ i „antropologije u gradu“. Upravo u predhodno navedenom, Suburbium – koji je do danas ostao jasno diferencirana prostorna mikrolokacija kako u arhitektonskom, tako i u sociološkom smislu – ima dodatan kulturno-istorijski značaj. Odnosno, od svog nastanka do danas, Podgrađe je kroz dijapazon aspekata svakodnevnog funkcionisanja njegovih stanovnika, predstavljalo i predstavlja izdvojenu dinamičnu mikrolokaciju u okviru gradskih prostora Petrovaradina i Novog Sada, sa nizom specifičnih usko lokalnih socijoloških karakteristika iz kojih je moguće uz adekvatne analize „isčitavati“ čitav fundus višeslojnih manifestacija.

Današnja urbanistička celina Podgrađa – uz izuzetak porušenih delova fortifikacije duž obale Dunava, bastione trase fortifikacionih bedema i kapije ispod petrovaradinske stene na današnjoj regulaciji Kameničkog puta (Provijantski, odnosno polubastion Sv. Karla i Provijantska kapija), kao i Novosadske (Dunavske / Nepomukove) kapije, tj. promene i presecanja celine nekadašnjeg Paradnog trga i površine duž obale Dunava izvan Novosadske kapije zbog onovremene izgradnje Mosta Kraljevića Tomislava i pristupnih saobraćajnica prema njemu – u suštini je ostala nenarušena. Međutim, predhodno navedena prekomponovanja, prilično su narušila sklad severnog prostora ambijentalne celine Podrađa orijentisane prema Dunavu, posebno uzimajući u obzir da je današnji Trg vladike Nikolaja (nekadašnji Paradni trg) zbog pristupnih rampi saobraćajnica koje vode prema današnjem Varadinskom mostu, zapravo „presečen“ na dve površine koje su do danas ostale neuređene i zapuštene. Krucijalni problem u kontekstu potpune revitalizacije Podgrađa, primarno predstavlja intenzivan saobraćaj koji se odvija preko glavne, odnosno Beogradske ulice, ali i problem parkiranja, vlage i neadekvatne infrastrukture a koji se reflektuju praktično na većem delu površine Suburbiuma. U tom kontekstu, najadekvatnije rešenje vezano za trajnu zaštitu kako objekata, tako i cele površine ambijentalne celine, bilo bi potpuno izmeštanje saobraćaja sa prostora Suburbiuma. Uzimajući u obzir stepen postepenih oštećenja na objektima, koji konsekventno nastaju primarno usled frekventnog saobraćaja, pre svega u Beogradskoj ulici, jedino rešenje za potpunu revitalizaciju Suburbiuma u kontekstu pretvaranje ove prostorne celine u specifičn resurs kulturnog turizma, predstavlja rešenje prema kojem bi Suburbium bio prtvoren u pešačku zonu sa limitiranim opsegom dozvoljenog saobraćaja na njegovoj površini. Decenijama je Podgrađe bilo zapušteno što je uzrokovalo da pojedini objekti budu dovedeni u katastrofalnom stanje. Iako su kod pojedinih objekta, obnavljane fasade tokom ranijih decenija i godina, generalno posmatrano do početka temeljne i planske rekonstrukcije koja je započela 2017. godine, stanje graditeljskog nasleđa Podgrađa, bilo je više nego alarmantno, odnosno pojedii objekti su bili u prilično devastiranom stanju. Iako su elaborati o revitalizaciji Suburbiuma, izrađivani u više navrata, faktički je proces rekonstrukcije objekata i površina Podgrađa (koji još uvek traje) došao  u fokus stručnih službi i javnosti tek  2016. godine, odnosno nakon što je Novi Sad dobio titulu „Evropske prestonice kulture“ U tom kontekstu započeo je i „Projekat rehabilitacije kompleksa Petrovaradinske tvrđave“, započeo je obnavljanjem objekata Suburbiuma tokom 2017. godine pod ingirencijom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada. Kompleksni radovi na sanaciji vlage, fasada, krovova, stolarije, oluka i drugih arhitektonskih elemenata objekata, finansirani su od strane Grada Novog Sada i do danas je izvršena rekonstrukcija najvećeg broja objekata, kao i dela uličnih regulacija u levoj polovini Podgrađa (posmatrano iz pravca Novog Sada). Odnosno, rekonstruisane su površine uličnih trasa Ulice Prote Mihaldžića, polovine Ulice Vladimira Nazora i polovina ulične trase ulice Vatroslava Lisinskog. Prema „Generalnom urbanističkom planu Grada Novog Sada do 2030. godine“, usvojenom u julu 2022. godine, predviđeno je da većina Podgrađa postane pešačka zona, odnosno da se u pešačku zonu pretvori Beogradska ulica (od Varadinskog mosta do Beogradske kapije), Štrosmajerova ulica, deo Ulice Vatroslava Lisinskog (od Štrosmajerove do Beogradske br. 9), kao i najveći deo Ulice Vladimira Nazora (od Štrosmajerove do Ulice Prote Mihaldžića). Ostatak Podgrađa bi, prema navedenom planu, bio zona „usporenog saobraćaja“. Ovo “nepotpuno zatvaranje  ulica” za saobraćaj na prostoru Pograđa, uslovljeno je time, što se mora ostaviti saobraćajni koridor za pristup Vojnoj bolnici i vojnim objektima. U analizi plana je takođe navedeno da, kada dođe do iseljenja Vojne bolnice i vojske iz drugih objekata, ulica Prote Mihaldžića i druge površine će takođe postati pešačka zona. Problem ukidanja parking mesta na prostoru Suburbiuma, treba da bude rešen izgradnjom parkirališta nedaleko od Beogradske kapije. Pored navedenog, kako bi Podgrađe postalo pešačka zona,  neophodno je izvršiti i novu regulaciju raskrsnica na prilazima Varadinskom mostu, odnosno predviđena je izgradnja kružnih tokova na uglu Kameničkog puta i Trga vladike Nikolaja, odnosno Keja skojevaca i Ulice Prote Mihaldžića. U kontekstu predhodno navedenog, prema „Generalnom urbanističkom planu Grada Novog Sada do 2030. godine“,  stvoriće se uslovi za „potpuno očuvanje istorijskog sklopa i svih originalnih delova kompleksa Petrovaradinske tvrđave“ uključujući i ambijentalnu celinu Suburbiuma. Na taj način, pod uslovom da se realizuju svi predhodno navedeni infrastrukturni radovi, omogući se dalji razvoj Podgrađa kao jedinstvenog turističko-stambenog prostornog kompleksa, odnosno kao jedinstvene urbanističko-ambijentalne celine Petrovaradinske tvrđave, pogodne za dalje razvijanje različitih mogućnosti koji se podvode pod generativni termin „kulturnog turizma“ a da se pri tome ne izgube odlike ove raritetne mikrolokacije – kao dinamične stambene gradske celine – što je premisa koju je Podgrađe imalo od svog nastanka početkom osamnaestog veka i koju je, uprkos brojnim dinamičnim procesima, zadržalo do danas.

LITERATURA I IZVORI

Babić, Slobodanka. 2018. Obnova Podgrađa Petrovaradisnke tvrđave: katalog. Novi Sad: Zavod za zaštitu spomenika culture Grada Novog Sada.

Gavanski, Đorđe i Marković Živko. 1989. Petrovaradinska tvrđava: vodič. Novi Sad: Muzej grada Novog Sada.

Grupa autora. 2014. Umetnička topografija Novog Sada. Novi Sad: Matica srpska.

Kljajić, Marko. 2019. Sveti Juraj u Petrovaradinu: 1693 – 2003. Petrovaradin: Rimokatolički župni ured svetoga Jurja.

Marković, Živko. 1989. Petrovaradinska tvrđava: vodič. Novi Sad: Muzej grada Novog Sada.

Matoš, Jerko. 1987. “Samostan Sv. Franje u Petrovaradinu”. Peristil : zbornik radova za povijest umjetnosti,  30 (1): 115-116.

Radovanović, Slobodan. 2006. Petrovaradinski komunitet: 1702-1849.  Novi Sad – Petrovaradin: Suburbium.

Šaguljev, Nenad. 2021. “Petrovaradinske Krčme”. Moja tvrđava – Blog  (Dostupno na: https://tvrdjavadotblog.wordpress.com/ 2021/08/14/petrovaradinske-krcme)

Šams, Franc. 2013. Istorija Srema i Petrovaradina – Fototipsko izdanje. Novi Sad: Muzej grada Novog Sada. (Naziv originala: Topographische Beschreibung von Peterwardein und seinen Umgebungen: ein Beytrag zur Landeskunde Pesth: Hartleben, 1820).

http://www.nsurbanizam.rs/analize