Jednospratni stambeno-poslovni objekat upečatljivog izgleda u kontekstu njegovih arhitektonskih rešenja i prilično velikih gabarita, lociran je na uglu Beogradske i Ulice Vladimira Nazora. Osnova objekta je u formi izduženog pravougaonika i praktično zauzima celu parcelu. Objekat je po svemu sudeći sagrađen četrdesetih godina XVIII veka s obzirom da je njegova osnova ucrtana na svim planovima Petrovaradinske tvrđave od sredine XVIII veka. Ujedno, značajnu indiciju o tačnoj godini završetka izgradnje ove jednospratnice pruža i urezana godina u kamenu peščaru, odnosno u kamenom završetku na vrhu ulaznog portala orijentisanog prema Ulici Vladimira Nazora, gde su u dva reda u okviru kamene plastike ispisane cifre „17“ i „45“. Sudeći prema navedenim ciframa, ova reprezentativna zgrada predstavlja jedan od najstarijih profanih objekata Donjeg grada, odnosno Podgrađa Petrovaradinske tvrđave.

Objekat se sastoji od podrumskih prostorija, prizemnog dela, sprata i specifične mansarde iznad sprata čiji su prozorski otvori u dva reda po vertikali orijentisani prema Ulici Vladimira Nazora u sklopu trougaonog timpanona. Široki, odnosno glavni ulaz u objekat lociran je u levom delu objekta orijentsanom prema Ulici Vladimira Nazora, dok se drugi, isključivo pešački ulaz (portal) u objekat nalazi tačno na središnjem delu frontalnog dela zgrade orijentisanog prema Beogradskoj ulici. Njegova funkcija je isključivo vezana za komunikaciju sa poslovnim prostorom prizemnog dela objekata u Beogradskoj ulici.

Objekat odlikuju jednostavno izvedene i oblikovane ulične fasade čiji je današnji izgled proistekao kao konsekvenca niza adaptacija koje su vršene na zgradi od izgradnje pa sve do početka XX veka. Različita prekomponovanja su vidljiva prvenstveno na osnovu dekoracije, ali i promeni prozorskih otvora. Međutim, uprkos niza prepravki, objekat je do danas sačuvao sve autentične arhitektonske odlike svojstvene baroknom stilu. U tom kontekstu, posebno se izdvaja specifično izvedena  mansarda sa trougaonim timpanonom i ugaonim volutama. Ovakvo arhitektonsko rešenje ujedno predstavlja raritetan primer arhitekture baroka ne samo u Podgrađu Petrovaradinske tvrđave, već i na širem prostoru današnje AP Vojvodine i Republike Srbije.

Objekat je zidan opekom, malterisan i bojen upečatljivom svetlo-plavom bojom. Кrov je izveden prilično kompleksno, odnosno njegova visina u zavisnosti od dela objekta varira i uslovljena je samim arhitektonskim sklopom u prvom redu mansarde. Pretežno je izrazito visok i pokriven je sa biber crepom i ujedno se odlikuje sa visokim dimnjacima.

Izuzev pomenute karakteristične barokno oblikovane mansarde i ulaznog portala, fasadu u Ulici Vladimira Nazora karakteriše naglašen međuspratni i potkrovni venac. Ulaz iz Ulice Vladimira Nazora je lučno završen u formi segmenta elipse sa karakterističnom drvenom kapijom izrađenom od dijagonalno položenih letvica. U osi kapije postavljeno je pravougaono krilo pešačkog ulaza. Iza kapije, pruža se široki hodnik koji vodio do malog dvorišta. U kasnijim adaptacijama, dvorište je zatvoreno i pripojenog prostorijama prizemnog dela objekta.  Iz ovog prostora se desno pruža uži hodnik koji ide sredinom objekta do stepenica prema spratnom delu kuće, kao i do ulaza u Beogradskoj ulici. Oba postojeća hodnika su izdeljena polukružnim lukovima u tri, odnosno pet traveja, koji su zasvođeni sa krstastim svodovima. Desno od širokog hodnika, nalazi se poslovni prostor u sklopu kojeg je i adaptiran podrum. Tavanice podrumskih prostorija su inače zasvedene sa poluobličastim svodovima sa tri sačuvane cisterne za vino u južnom i istočnom zidu što ovaj objekat čini raritetnim u kontekstu ovakvog arhitektonskog rešenja.

Ovakva namena dela podrumskih prostorija objekta, indirektno svedoče o značaju kafanskog, odnosno društvenog života na prostoru Podgrađa, tj. o značaju vinogradarstva i proizvodnje vina u njegovoj okolini o čemu je značajna svedočanstva u svojoj publikaciji iz 1820. godine, “Istorija Srema i Petrovaradina”, ostavio i češki farmaceut Franc Šams, inače vlasnik čuvene apoteke “Kod Zlatnog orla” i pisac prve istorije Petrovaradina. O uzgoju vinove loze i proizvodnje vina kako stanovnika Podgrađa, tako i drugih istorijskih delova Petrovaradina od osamnaestog veka do Prvog svetskog rata, svedoče i brojne arhitektonske celine (vinski podrumi) u brojnim privatnim kućama u Ljudevit dolu, Rokovom dolu, odnosno na prostoru Starog i Novog Majura. Sve tri pomenute cisterne u Rodnoj kući Bana Jelačića su izvanredno sačuvane i zadržale su autentičan izgled. One su obložene specifičnom vrstom vodootporne keramike, odnosno specifičnom vrstom pločica, pri čemu je vino u njih po svemu sudeći točeno kroz podrumska prozorska okna koja gledaju prema ulici. U tom kontekstu, podrumi su zapravo predstavljali specifično arhitektonski izvedene “bazene”, odnosno cisterne za vino, što dodatno doprinosi arhitektonskoj vrednosti ovog objekta, ali i predstavlja značajan turistički resurs u kontekstu kulturnog turizma Podgrađa Petrovaradinske tvrđave, kao i Novog Sada kao grada u celini.

Sve ulične prostorije objekta, zasvođene su sa poluobličastim svodovima koji se granaju u tzv. rukavce. Stepenište za sprat je široko i dvokrako sa očuvanim drvenim gazištima. Tavanica iznad njega je zasvođena segmentnim i krstastim svodovima. U bočnom zidu nalazi se otvor sa zaštitnim kapkom od kovanog gvožđa dekorisan floralnim motivima, dok je na podestu dvokrilna kapija od kovanog gvožđa sa karakteristično rešenim fiksnim segmentno završenim nasvetlom u vidu dijagonalno isprepletenih gvozdenih profila. Prostorije na spratu objekta imaju ravne tavanice, dok je središnji hodnik natkriven sa krstastim svodom. U prostorijama na mansardi, sačuvana je originalna stolarija prozora i vrata sa karakterističnim detaljima profilacije u drvetu i okovom od kovanog gvožđa, dok se u centralnoj prostoriji nalazi  autentičan malterski štuko ukras na plafonu. Nekada je identičan ukras, postojao i u drugim prostorijama spratnog dela objekta.

Kada je reč o fasadi objekta orijentisanoj prema Beogradskoj ulici, ona je simetrično komponovana sa centralno postavljenim polukružno završenim ulazom u okviru od rustično obrađenih kvadera, dok se iznad ulaznog portala po sredini, na spratnom delu nalazi balkon postavljen na kamenim konzolama. Pri tom je središnja konzola  uklonjena 1905. godine, dok je ostatak konstrukcije ojačan sa dve gvozdene traverze koje se odlikuju sa ogradom napravljenom od kovanog gvožđa.

Prilikom svojih proučavanja, istoričar Živko Marković je utvrdio da je ovaj objekat služio namenskom stanovanju generala Petrovaradinskog puka, kao i da je njen poslednji vlasnik bio advokat Robert Paunović koji se inače bavio proučavanjem prošlosti Petrovaradina. Sudeći prema određenim istorijskim izvorima, kuća je jedno vreme pripadala monahinjama Isusovačkog reda koje su do 1773. godine boravile u njoj, nakon čega su napustile Petrovaradin.

Inače, sudeći prema određenim konstrukcijama u podrumskom delu zida na ćošku Ulice Vladimira Nazora i Beogradske ulice, postoje indicije da je ovaj objekat napravljen na temeljima starijeg objekta. Međutim, detaljnija istraživanja u ovom pravcu nisu izvršena, tako da je nemoguće utvrditi o kakvom se starijem objektu zapravo radi, izuzev da je deo starijeg zida koji je konstatovan, izgrađen u kombinaciji kamena i cigle.

Višeslojni kulturološki i društveni značaj “Rodne kuće Bana Jelaćića” kao mesta sećanja

Neposredno iznad balkonskih vrata, postavljena je upečatljiva spomen-ploča posvećena hrvatskom banu Josipu Jelačiću koji se rodio u ovoj kući. Ona je izvorno postavljena početkom XX veka, od kada je više puta obnavljana. Na spomen-ploči, ispisan je sledeći tekst: “U ovom domu rodio se 16. listopada 1801. slavni hrvatski ban grof Josip Jelačić”. Činjenica da je u ovom objektu rođen ban Josip Jelačić, čiji je otac bio visokorangirani austrijski oficir Franjo Jelačić, doprinela je da ovaj objekat izuzev arhitektonskog, ima i naglašenu sociološku dimenziju kao mesto sećanja od posebnog značaja za pripadnike hrvatske nacionalne manjine, ali i za sve južnoslovenske narode. Odnosno, po svemu sudeći, tokom 80-tih godina XVIII veka, ovu kuću je kupio otac bana Josipa Jelačića, podmaršal i general austrijske vojske, kao i zapovednik Slavonske vojne krajine, Franjo Jelačić (1746 -1810), koji je u njoj živeo sa suprugom Anom Portner i u kojoj se 16. oktobra 1801. godine rodio Josip Jelačić.

Upravo zbog ove istorijske dimenzije posebno bitne za pripadnike hrvatske nacionalne manjine u Republici Srbiji, ovaj objekat je svojim većim delom od 2020. godine u vlasništvu hrvatske zajednice u Republici Srbiji, odnosno predstavlja spomen-kuću bana Jelačića („Spomen-dom bana Josipa Jelačića”).

Ulične fasade objekta kao i krov, obnovljene su u okviru kompletne rekonstrukcije i revitalizacije Podgrađa, koja je otpočela 2017. godine pod ingirencijom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada a koja još uvek traje. Konkretan objekat, je za razliku od većine drugih na prostoru Podgrađa, bio u relativno dobrom stanju, prvenstveno zbog brige bivših vlasnika. Fasada ovog objekta je obnovljena 2012. godine, od kada ona ima i današnju plavu boju, što je na osnovu utvrđenih analiza prvobitnog sloja maltera, ujedno bila i njegova autentična boja fasade. Zbog ove činjenice, ovaj objekat je među stanovnicima Petrovaradina, poznata i kao “Plava kuća”.

Fondaciju „Spomen-dom bana Josipa Jelačića” osnovao je Savet hrvatske nacionalne zajednice (Hrvatsko nacionalno vijeće u Republici Srbiji) 24. marta 2020. godine, dok je spomen-kuća i Fondacija, svečano otvorena 16. oktobra 2020. godine, povodom obeležavanja rođendana bana Jelačića.

Kako se navodi na sajtu “Fondacije Spomen-dom bana Josipa Jelačića”: Spomen-dom je mesto čuvanja sećanja na našeg bana i promocije baštine hrvatske nacionalne zajednice u Petrovaradinu, ali i u Vojvodini i Republici Srbiji, i Republike Hrvatske kao naše matične domovine. Osim što je jedan od svetionika hrvatske nacionalne manjine u Republici Srbiji, Spomen-dom bana Josipa Jelačića je i most koji spaja hrvatski i srpski narod, a neguje i poseban odnos hrvatske manjinske zajednice s drugim manjinskim zajednicama u Republici Srbiji.

Citirano sa: https://spomendombanajelacica.rs/

Otkup dela objekta u kojem je Spomen-dom, finansirala je Vlada Republike Srbije i ustupila ga je Nacionalnom savetu hrvatske nacionalne manjine (Hrvatskom nacionalnom vijeću u Republici Srbiji – HNV). Preostali manji deo je i dalje u privatnom vlasništvu. Trenutno je u toku rekonstrukcija i opremanje enterijera ovog zdanja, koji će, između ostalog, služiti i kao multifunkcionalni kulturni centar i galerijski prostor.

Inače, Josip Jelačić Bužimski (Petrovaradin, 16.10.1801. – Zagreb, 20.5.1859.), bio je austrijski general i hrvatski ban, poznat po borbi protiv pobunjenih Mađara tokom revolucije 1848. godine, što je u kontekstu lokalne istorije, imalo drastične konsekvence za Novi Sad. O njegovom značaju i vezanošću za Suburbium Petrovaradinske tvrđave, posebno u kontekstu hrvatske nacionalne kulture sećanja, svedoči i činjenica da je u Samostanu Sv. Jurja u kome je kršten 1801. godine, do danas sačuvana krstionica, odnosno recipijent baptisterijuma koji je svakako bio u funkciji i pre, kao i nakon njegovog krštenja a koji je zapravo u upotrebi do danas. S obzirom da je tada Crkva sv. Jurja u Podgrađu imala i funkciju rimokatoličke “župne crkve”, sačuvana je i arhivska građa, odnosno matične knjige rođenih i krštenih u kojoj se nalazi svedočanstvo o krštenju Josipa Jelačića. On je upisan u 1801. godinu, pod rednim brojem 2, na 312. stranici i pod imenom: Josepchus Georgius Franciscus Jellachich. Kao legitimni sin oca, upisan je: Illiustrissimus dr. Franciscus liber paro Jellachich de Buzin insignis ord.: Maria Theresia militaris campi marschalus cocumtenens, dok je u rubriku za ime majke upisano: Anna e liberis baronihus Portner de Hafflein conthorabis ejus.  Ime i prezime kuma, odnosno “krsnog oca” na krštenju Josipu Jelačiću, upisano je na sledeći način: Excellentissimus D. D: Georgius de Gynel: Paro eques ordinis S. Elisabetha et S. S. Stephani generalis campi marschalus cocumtenens ac comendans combinionorum militarindans conthorale D: claranta de Lovasz. Sam čin krštenja, obavio je onovremeni sveštenik i “upravitelj župe”, dr. Damianus Nützl.

O značaju Josipa Jelačića za Habzburšku monarhiju, odnosno za austrisjki dvor, koji je proistekao iz njegovih značajnih vojnih aktivnosti na gušenju Mađarske revolucije 1848. godine, govori i činjenica da se proces njegove oficijalne (državne) komemoracije značajno reflektovao i u lokalnom kontekstu, odnosno da je započeo još tokom postojanja Austro-ugarske monarhije i nezavisno od procesa komemoracije u okvirima hrvatske nacionalne emancipacije. Odnosno, sve do 1948. godine, onovremeni središnji trg Podgrađa (danas Trg Vladike Nikolaja), kao i glavna ulica Suburbiuma (današnja Beogradska ulica), bili su imenovani po Josipu Jelačiću. Kreiranjem novih oficijalnih političkih idioma svojstvenih komunističkoj idiologiji i političkoj propagandi, kao i javnim narativima svojstvenim FNRJ i SFRJ, pomenuti trg i ulica su preimenovani. Tako je današnji Trg Vladike Nikolaja, imenovan po hrvatskom kralju Tomislavu (Tomislavov trg), dok je današnja Beogradska ulica, preimenovana u Ulicu Matije Gupca. Nakon raspada SFRJ, glavna ulica Podgrađa je dobila naziv “Beogradska”, dok je “Tomislavov Trg”, odnosno “Trg kralja Tomislava”, sredinom devedesetih godina XX veka preimenovan u “Trg Vladike Nikolaja”. Iz predhodnih tendencija promena odonima, odnosno naziva ulica i trgova, mogu se pratiti zvanični procesi komemoracije i dekomemoracije u lokalnom kontekstu, odnosno negovanja i kreiranja zvanične kulture sećanja na mikrolokaciji Suburbiuma koji se odnose na ličnost bana Josipa Jelačića. Posebno je interesantno, što nakon dezintegracije Austro-ugarske monarhije, nije promenjen naziv ulice i trga čiji su odonimi bili vezani za Jelačića, što konsekventno proizilazi iz činjenice što je proces oficijalne komemoracije njegove ličnosti izuzev u kontekstu političke ideologije tzv. Dvojne monarhije, imao svoju nacionalnu paralelu u okviru primarno hrvatske a sekundarno i južnoslovenske političke mitologije svojstvene Kraljevini SHS, odnosno Kraljevini Jugoslaviji.

Treba napomenuti i jedan političko-društveni kuriozitet vezan za ovaj objekat u kontekstu prostorne i kulturno-istorijske celine Donjeg grada Petrovaradinske tvrđave. On se manifestuje kroz činjenicu, da je jedino ovaj objekat na prostoru celog Suburbiuma, bio permanentno u privatnom vlasništvu, uključujući pri tome i epohu socijalizma, odnosno period postojanja FNRJ i SFRJ. Odnosno, od kraja XIX veka, ovaj objekat je bio u vlasništvu porodice Paulović. Nakon Drugog svetskog rata, odnosno 1946. godine, kuća je nacionalizovana, dok je porodici Paulović ostala samo jedna stambena jedinica na spratu. S obzirom da je u ovoj kući rođen čuveni novosadski advokat i doktor pravnih nauka Robert Paulović u čijem je porodičnom vlasništvu ovaj objekat bio do okončanja Drugog svetskog rata a koji je inače značajan kao jedan od istaknutijih hroničara i proučavalaca Suburbiuma i Petrovaradinske tvrđave, on je postepeno različitim pravnim sredstvima tokom postojanja SFRJ, uspeo da vrati kompletnu nacionalizovanu imovinu u vlasništvo svoje porodice. Zahvaljujući Robertu Pauloviću, sačuvana je i jedna spomen-soba koja je pre Drugog svetskog rata u ambijentalnom kontekstu bila u funkciji sećanja na Josipa Jelačića, kao i pomenute podrumske prostorije za vino.