Zgrada „Arsenala Donje tvrđave“, posmatrana u kontekstu njenih gabarita, definitivno predstavlja najmonumentalniji i najveći profani objekat Podgrađa Petrovaradinske tvrđave uzimajući u obzir da ovaj objekat po svojoj četvorougaonoj osnovi, zapravo zahvata ceo blok Suburbiuma. Zgrada je jednim krakom orijentisana prema Samostanu Sv. Jurja, odnosno prema putu (rampi) koja od Crkve Sv. Jurja i objektu nekadašnjeg Jezuitskog samostana vodi prema Gornjem gradu Petrovaradinske tvrđave. Drugi krak zgrade, paralelan sa predhodno navedenim, orijentisan je prema Beogradskoj ulici i zapravo predstavlja frontalni deo objekta. Preostala dva paralelna kraka, orijentisani su prema Ulici Vladimira Nazora, kao i prema objektu Pešadijske kasarne. U tom kontekstu, zgrada je zapravo orijentisana prema tri ulice: Beogradskoj (frontalni deo), Štrosmajerovoj (od koje je malo uvučena), kao i prema Ulici Vladimira Nazora. Treba napomenuti da je krilo orijentisano prema Pešadijskoj kasarni, u svom prednjem delu bliže Beogradskoj ulici, blago zakošeno na rubu, čime se suštinski pravougaona osnova celokupnog objekta, blago remeti.

Izgrađen je u drugoj polovini XVIII veka na prostoru nastalom nakon rušenja starijih bedema Donje tvrđave. Sam proces izgradnje Arsenala (magacina za držanje ratne opreme i oružja), moguće je pratiti prema originalnim mapama Petrovaradinske tvrđave koje datiraju iz druge polovine XVIII veka i to konkretno na osnovu plana iz 1761/1762. godine na kojem je označena kao „gradilište“, kao i na osnovu plana iz 1768. godine, gde je označena kao „Novi Arsenal.“. Na osnovu predhodno navedenog, moguće je konstatovati da je zgrada Arsenala Donje tvrđave građena približno od kraja 50-tih do kraja 60-tih godina XVIII veka.

Jedno vreme u ovom objektu je bilo sedište dvorskog komorskog komesara da bi kasnije, odnosno nakon Drugog svetskog rata, kraće vreme funkcionisao kao sedište „Skupštine opštine Petrovaradin“. Do danas se objekat nalazi u vlasništvu Vojske Republike Srbije, a od sredine devedesetih godina XX veka korišćen je i koristi se kao privremeni stambeni prostor za izbegla i vojna lica. U kontekstu temeljne rekonstrukcije zgrade koja je obavljena tokom 2022. i 2023. godine, većina stanara iz nje je izmeštena i još uvek nije definisano za šta će se ovaj reprezentativni objekat u budućnosti koristiti nakon predviđenog iseljavanja svih stanara.

Objekat ima izuzetnu kulturno-istorijsku i arhitektonsku vrednost i izgrađen je prateći pad terena, što je konsekventno uslovilo njegovu nejednaku visinu. Odnosno, kada se posmatra krak zgrade orijentisan prema Ulici Vladimira Nazora, on je do polovine njegove dužine (bliže Beogradskoj ulici) sa visokom soklom i visoko podignutom pozicijom prozorskih otvora prizemnog dela, da bi od sredine zgrade (prema Štrosmajerovoj ulici) a u skladu sa nivelacijom terena, sokl postepeno postajao niži i da bi se na kraju u potpunosti izgubio, čime su ujedno i prozori pizemnog dela na donjem rubnom delu pozicionirani praktično u visini kote nivelacije ulice.

Kao što je pomenuto, radi se dakle o jednospratnom objektu sa četvorokrilnom osnovom i sa prostranim atrijumskim dvorištem u središtu, čime objekat zauzima površinu celog bloka Suburniuma. Specifičan gabarit objekta koji je u izvesnom smislu uzrokovao i njegovu arhitektonsku koncepciju, bio je uslovljen ranije formiranom urbanom strukturom Podgrađa koja se na slobodnom prostoru upotpunjuje uklapanjem nove izgradnje u postojeći raster blokova i zadane pravce ulične mreže, kao i u pravce novoizgrađenih bedema. U tom kontekstu, kao što je ukazano, tri krila objekta se nalaze na uličnim regulacijama, dok je četvrto – jugoistočno krilo, postavljeno uporedo s pravcem pružanja koja povezuje Polubastion Sv. Benedikta i Bastion Sv. Franciske, odnosno Pešadijske kasarne.

Osnove objekta su jednostavno koncipirane sa ulazima-prolazima izvorno smeštenim u sredini svakog od krila, od kojih su do danas u funkciji, odnosno od kojih su ostala dva (iz pravca Pešadijske kasarne i frontalni iz Beogradske ulice), dok su preostala dva vremenom zazidana.

U uličnim krilima, u prizemnom delu objekta postoji niz prostorija koje su dvostrano orijentisane: prema ulici i prema unutrašnjem dvorištu. tj. prema atrijumu. Određeni broj prostorija u prizemlju je orijentisan jednostrano, odnosno prema ulici. Na spratnom delu raspored prostorija je sličan poput koncepcije prostora u prizemnom delu, ali se za razliku od prizemlja, svim prostorijama na spratu pristupa iz komunikacionog hodnika koji se pružaju duž dvorišnih fasada objekta orijentisanih prema atrijumu. Jugoistočno krilo objekta, u prizemlju i na spratu, nekad je predstavljalo jedinstven prostor sa središnjim nizom stubova. Danas je ono pregrađeno u više funkcionalnih celina, odnosno sredinom devedesetih godina XX veka je pretvoreno u  improvizovane stanove. Objekat ima visok tavanski prostor, dok se podrumske prostorije nalaze ispod frontalnog dela objekta, odnosno ispod severnog krila zgrade orijentisanog prema Beogradskoj ulici.

Krov objekta je pokriven sa biber crepom i na njemu postoji niz visokih odžaka. U pitanju je zapravo dvovodni krov sa više vertikala dekorativnih dimnjaka.

Objekat je građen u svedenom, odnosno asketskoj formi baroknog stila. Krajnja svedenost, nesvojstvena baroknom arhitektonskom klišeu, proizilazi i korespondira sa izvornom funkcijom, osnosno sa namenom zgrade Arsenala. Fasade objekta koji je građen kao masivna zidana konstrukcija u opeci starog formata, posmatrano u celini, jednostavno su izvedene. Ramovi oko prozorskih otvora, kao i oko portala, izvorno su izvedeni od tesanih kamenih blokova od žućkastog peščara da bi kasnije bili premalterisani. Prilikom rekonstrukcije 2022 – 2023. godine, portalima ulaza, kao i pojedinim prozorskim ramovima, vraćen je izvorni oblik, tako da je danas opet vidljiv izvorni kamen – peščar, ali deo okvira prozora je ostao I nakon rekonstrukcije premalterisan.

Celokupni konstruktivni sklop građevine izveden je po sistemu nosećih stubova i zidova. Konstrukcija između prizemnog dela i sprata, izvedena je od zidanih segmentarnih sfernih i poluobličastih svodova i oslanja se na masivne zidane stubove koji čine bazičnu osnovu objekta. Na svim kracima objekta, odnosno sa sve četiri strane, fasade imaju  naglašeni potkrovni i jednostavno oblikovan međuspratni venac. Ulazni portali su flanktirani pilastrima, koji su izvedeni i na uglovima objekta i plitke su forme. Otvori prozora su pravougaoni, flanktirani sa jednostavnim ramovima. Za razliku od njih, ulazni portali su široki i završavaju se u formi segmenta elipse. Ukovireni su, odnosno flanktirani od ostatka zidnog platna sa kamenim širokim postamentom i specifičnom formom pseudokapitela. Odnosno, dve preostale dvokrilne kapije su zasvođene sa lukovima izvedenim sa blago naglašenim plastičnim ukrasima postavljenim sa strana kapije simetrično u specifičnoj formi pseudokapitela i sa približno romboidnim ukrasima na vrhu, tj. na središnjem delu iznad kapija. Zidno platno je ravno malterisano i krečeno.

Na središtu frontalnog dela fasade, orijentisanoj prema Beogradskoj ulici, ističe se polukružni kameni portal iznad dvokrilne centralne kolske kapije iznad kojeg postoji manji balkon sa kovanom zaštitnom ogradom koja je bogato barokno ukrašena i vešto izvedena u pojedinim finesama sa stilizovanim floralnim motivima. Konstrukcija isturenog balkona leži na tri bogato obrađene kamene konzole, pri čemu je centralna konzola najmasovnija i oblikovana u formi volute. Ona zapravo predstavlja  i završetak luka glavnog portala objekta.

Sličan portal samo bez balkona, kao što je napomenuto, postojao je i po sredini kraka objekta koji je orijentisan prema ulici Vladimira Nazora a koji je kasnije zazidan tako da se u okviru njegovog kamenog rama danas nalazi ugrađen prozor koji je dodatno flanktiran u okviru celine nekadašnjeg portala. Usled nivelacije terena nakon Drugog svetskog rata u sklopu izmeštanja pruge na Varadinski most, tj. na tadašnji most „Maršal Tito“, fasada u Štrosmajerovoj ulici je zasuta, tako da su otvori prizemnih prozora, praktično do danas ostali u tada formiranom pružnom nasipu.

Iza ulaznog portala iz Beogradske ulice, postoji široki hodnik sa zasvođenom tavanicom, odnosno bačvasti svod sa nizom tzv. svodnih rukavaca. Iz njega se, između ostalog, stepeništem izlazi na sprat. Sve prostorije prizemlja, hodnici, kao i prostorije na spratu, imaju zasvođene tavanice.

Dvorišne fasade objekta, odnosno sve četiri fasade atrijuma zgrade, imaju gotovo isti raspored prozorskih otvora. Spratna zona se sastoji od niza dvokrilnih prozora u jednostavnim okvirima, dok su u prizemnom delu vremenom izvršene brojne adaptacije. Odnosno, u kontekstu pretvaranja pojedinih prizemnih delova objekta u stambeni prostor, otvoreno je nekoliko ulaznih vrata na mestima ranijih prozora. U levom bočnom krilu atrijuma objekta, postoje kasnije dozidani natkriveni stepenišni aneksi koji vode na sprat. Pored niza prozora, u atrijumu se u prizemnom delu nalazi i sokla. Dvorišne fasade odlikuje i podeoni međuspratni, kao i profilisan potkrovni venac. Na mestu ranije zazidane kapije u dvorišnom krilu objekta koje je orijentisan prema Ulici Vladimira Nazora, nalazi se niša sa kasnije ugrađenim prolazima iz kojih se ulazi u prostorije prizemnog dela objekta.

Na objektu je sačuvana i autentična stolarija. Pre svega ulazna i spoljašnja dvokrilna vrata glavne kapije sa izvornim okovima od kovanog gvožđa, kao i ustakljena balkonska vrata na kojima se nalazi floralni motiv u donjoj zoni.

Enterijer zgrade je prilično narušen u odnosu na autentičan izgled, tako da su u hodnicima prisutne obloge od lamperije postavljene tokom socijalističkog perioda a posebne pregradnje unutrašnje koncepcije prostora, izvršene su tokom devedesetih godina XX veka u kontekstu promene funkcije zgrade za privremeno stanovanje izbeglih lica.

Tokom perioda postojanja SFRJ na dva krila spoljašnjih fasada objekta, orijentisanim prema Štrosmajerovoj ulici, kao i prema Pešadijskoj kasarni (iznad ulaznog portala), postavljene su dve velike crvene petokrake, dok se u atrijumu (dvorišnom delu objekta) naziru ostaci natpisa „Živeo prvi maj praznik rada”. Ovi relikti socijalističke ideologije, predstavljaju bitna svedočanstva o prošlosti samog objekta i u tom kontekstu dodatno doprinose njegovom kulturno-istorijskom značaju uzimajući u obzir da na prostoru Novog Sada i Petrovaradina, kada je reč o fasadama zgrada, praktično da ne postoje sačuvani primeri socijalističke ikonografije s obzirom da su svi do tada postojeći uklonjeni u sklopu praksi dekomemoracije.

Interesantno je svedočanstvo, koje je o ovom objektu u svojoj publikaciji „Istorija Srema i Petrovaradina“ a koja je štampana u Pešti 1820. godine, napisao vlasnik Apoteke „Kod zlatnog Orla“ i pisac prve istorije Petrovaradina, Franc Šams:

Zadnjom stranom prema školi, a prednjom na glavnoj ulici, nasuprot zgrade Inženjerije nalazi se velika četvrtasta oružarnica. Кao i sve oružarnice, bez spoljnih ukrasa, ali zato uredne i čiste unutrašnjosti stoji ona tu nezahtevna. Кroči li se pak u dvorište svuda se vide zaposleni, čija je jedina svrha da prave oružje za vojne potrebe. Gornji sprat služi delom kao kancelarijski prostor, ali su tu ujedno i stanovi za oficire, tu se još čuvaju upotrebljive i neupotrebljive puške i starine, a posebno su zanimljivi turski lanac kojim je feldmaršal lajtant grof Brojner bio vezan za drvo kod crkve Marije Snežne, kao i njegov kalpak i oklop; azijski štitovi, turske zastave, konjski repovi, puške, sablje i tobolci za strele pored vrškastih kaciga i viteških košulja pletenih od gvozdene žice

Citirano iz: Šams Franc “Istorija Srema i Petovaradina”. Novi Sad: Muzej grada Novog Sada, 2013. str. 38.

Kao što je istaknuto, ulične fasade objekta kao i krov, obnovljene su u okviru kompletne rekonstrukcije i revitalizacije Podgrađa u toku 2022. i 2023. godine a koja je otpočela 2017. godine pod ingirencijom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada i koja još uvek traje. Objekat se zajedno sa zgradom Pešadijske kasarne od koje je odvaja dugačko pravougaono dvorište, nalazi u vlasništvu Vojske Republike Srbije, iako je, poput Pešadijske kasarne, zapravo izgubio praktičnu i opravdanu funkciju.